1Frans Anton Mesmer (1734-1815) – Yəhudi əsilli avstriyalı həkim; “heyvani maqnetizm” (mesmerizm) nəzəriyyəsinin yaradıcısı. 1776-cı ildən belə qənaətə gəlib ki, maqniterapiya müalicə üçün çox faydalıdır, amma burada məharət maqnitdə yox, maqnitizordadır (yəni onu işlədə bilən adamda). Mesmer iddia edirdi ki, maqnetik hipnozda və ya trans vəziyyətində olan adam uzaq keçmişi və gələcəyi görə bilər. Eyni zamanda, həm özünün, həm də başqalarının daxili orqanlarını görüb onun vəziyyətini, oradakı deformasiyanı təyin edə bilər.  

Axşam düşmüş, amma o, hələ də qayıtmamışdı. Axşam saat səkkizdə onun yoxluğundan artıq narahat olub, qayalıqlara axtarışa yollanmağa hazırlaşırdıq ki, gözlənilmədən o özü peyda oldu. Əhval-ruhiyyəsi yaxşı idi, hətta həmişəkindən xeyli şən görünürdü. O, gəzintisiylə bağlı qəribə şeylər danışırdı.  

– Xatırlayırsınızsa, – o dedi, – mən Şarlotsvillanı tərk edəndə səhər təxminən, saat on radələri idi. Mən birbaşa dağa üz tutdum və oradan da mənə tamamilə yad olan dərəyə endim. Böyük maraqla dərənin girinti-çıxıntılarını gəzirdim. Məni əhatə edən mənzərəni füsunkar adlandırmaq olmazdı, ancaq belə izaholunmaz qəmli görünüşlü mənzərələr xoşuma gəlir. Dərənin ins-cins nəfəsi toxunulmamış görüntüsü vardı. Bu boz qayalara, yaşıl çəmənliyə sözsüz ki, insan ayağı dəyməmişdi. Dərənin girişi elə gözdəniraq və keçilməz idi ki, görünür, bura ilk ayaq basmış macəraxataran elə mən özüm idim. Sıx, büsbütün “hindu yayı”na xas, bütün cisimləri, ərazini bürümüş duman, şübhəsiz ki, daha qəribə və vahiməli təəssürat yaradırdı. Duman elə qatı idi ki, mən on addımdan o yana heç nəyi görmürdüm. Keçdiyim cığır kələ-kötür idi. Günəşin üzü tutulmuşdu. Buna görə də tezliklə istiqamətimi itirdim. Bu arada morfi də öz təsirini göstərirdi: ətraf aləmə dərin, qəribə bir çalar qatırdı. Yarpaqların xışıltısında, otların yaşıllığında, üçyarpaq yoncanın formasında, arıların vızıltısında, şehin parıltısında, özünə meşənin xəfif qoxusunu hopdurmuş mehin nəfəsində – hər şeydə poetik və rabitəsiz fikirlərin şən silsiləsi sayrışırdı.  

Bütün bu duyğulara qərq olaraq, ta duman getdikcə daha da sıxlaşıb əlhavasına hərəkət edənə qədər, beləcə bir neçə saat gəzişdim. Vəziyyəti belə gördükdə narahat olmağa başladım, məni əsməcə tutdu. Qərarsız idim, addım atmağa qorxurdum ki, göz-gözü görmədiyindən uçuruma yuvarlana bilərəm. Bu azmış kimi, “Qayalı dağ” haqqında eşitdiyim qəribə, vahiməli əhvalatları, eyni zamanda uçurumlarda özünə məskən salmış vəhşi, qəddar qəbiləni də xatırladım. Gözümün önündə bir-birini əvəzləyən saysız-hesabsız tutqun, əzablı xəyallar canlanmağa başladı.

Birdən qulağıma təbil səsi gəldi. Təəccübümün həddi-hüdudu yox idi. Bu dağlarda təbil guman olunan ən sonuncu şey idi. Hər halda mələk İsrafilin qiyamət günündə çalacağı şeypur səsini eşitsəydim, daha az təəccüblənərdim. Amma heyrətim getdikcə artırdı. Bir topa açarın çıxardığı cingiltiyə bənzər səs eşitdim. Bunun ardınca tünd dərili, yarıçılpaq adam qışqıra-qışqıra yanımdan ötüb keçdi. O, elə yaxından keçdi ki, onun qaynar nəfəsini üzümdə hiss etdim. Əlində bağları polad halqalarından ibarət qəribə bir alət vardı ki, o da adam qaçdıqca guruldayırdı. Adam elə təzəcə dumanda görünməz olmuşdu ki, onun dalınca qaçan  pəncələrini geniş açmış, gözləri alışıb-yanan, iri bir heyvan göründü. Bu, goreşən idi. Yırtıcını görməklə daha da dəhşətə gəlməkdənsə, əksinə, bir az rahatlaşdım. Çünki anlayırdım ki, deyəsən, sərsəmləyirəm; özümü ələ almağa çalışdım. Cəsarətlə, gümrahlıqla dikəlib irəli addımladım; gözlərimi ovuşdurdum, ucadan qışqırdım, bir neçə dəfə özümü çimdiklədim. Bir neçə addımdan sonra qarşıma kiçik bir çay çıxdı, əyilib suyunda üzümü, boyun-boğazımı yudum. Su məni canlandırdı, deyəsən, məni bürümüş qəribə təəssüratlar da yavaş-yavaş çəkilirdi. Mən tamamilə özümə gəlmiş halda, təmkin və qətiyyətlə naməlum cığırla yoluma davam etdim. 

Nəhayət, gəzintidən yorularaq, üstəlik ağır, boğucu atmosferin təsirindən bir ağacın altında yerimi rahatladım. Qarşımda günəşin xəfif şüası bərq vurdu və ağacın zəif, amma aydın sezilən yarpaqlarının kölgəsi otun üzərində əks olundu. Bir neçə dəqiqə ərzində mən böyük maraqla bu kölgəni seyr etdim. Onun forması məni heyrətə gətirdi, başımı qaldırıb yuxarı baxdım. Bu – Palma ağacı idi!  

Həyəcanla yerimdən sıçradım. Bu dəfə sayıqlamaqda özümü günahlandıra bilməzdim. Mən görürdüm, dərk edirdim, hisslərimə tam hakim idim və bu hisslər qarşımda yeni və qəribə təəssüratlarla dolu bütöv bir dünya açırdı. Dərhal dözülməz isti baş qaldırdı. Havada qəribə bir qoxu vardı. Dərin sulu, amma sakit axan çayın boğuq, lakin sürəkli qıjıltısına qarışmış çoxsaylı insan səsinin uğultusu qulağıma dəydi. Bu səsə qulaq asdığım anda güclü külək, sanki sehrli nağıllardakı kimi dumanı dağıtdı. 

Mən uca bir dağın ətəyində dayanıb qarşımda açılmış, ortasından əzəmətli çay keçən geniş bir düzənliyə baxırdım. Çayın sahilində “Min bir gecə” nağıllarında təsvir olunan, hətta daha da qəribə görünüşlü şərqsayağı bir şəhər yerləşirdi. Dayandığım müşahidə nöqtəsi yüksəkdə yerləşdiyi üçün şəhərin bütün künc-bucağını xəritəyə baxırmış kimi, aydınca görürdüm. Nizamsız şəkildə salınmış saysız-hesabsız küçələr bütün istiqamətlərdə bir-biri ilə kəsişərək, küçədən çox kələ-kötür cığırlara bənzəyirdi. Hər yerdə insan kütləsi qaynaşırdı. Evlərin rəssam fırçasıyla çəkilmiş kimi rəngli, füsunkar görkəmi vardı. Hər tərəfdə eyvanlar, artırmalar, məscidlər, minarələr, şəbəkəli pəncərələr görünürdü. Çoxsaylı bazarlar vardı: burada cürbəcür, növbənöv məhsullar, ipək, tirmə parçalar, rəngbərəng xalçalar, bahalı daşlarla işlənmiş metal bəzək əşyaları tığ vururdu. 

Bundan başqa hər yerdə bayraqlar dalğalanır, kəcavələrdə çadralara bürünmüş qamətli xanımlar daşınır, bəzəkli çullarda fillər, eybəcər bütlər, təbillər, şeypurlar, nizələr, qalxanlar, gümüş, ya da qızıl suyuna salınmış əsalar göz qamaşdırırdı. Bu qarmaqarışıqlıqda, miyonlarla qara, sarı, ağ dərili, çadralı, əmmaməli, uzun saqqallı insanların arasında üstəlik, müqəddəs hesab olunduğundan lentlərlə bəzədilmiş saysız-hesabsız öküzlər böyürür, çirkli meymun sürüləri qışqırışaraq və zingildəyərək məscid minarələrindən, taxtapuşlardan sallanırdılar. Bu hay-küylü küçələr saysız-hesabsız cərgəli pillələrlə, sanki ağır yüklü gəmilərin arasından çətinliklə özünə yol açaraq çayın çimərlik hissəsinə enirdi. Şəhər kənarında çoxsaylı palma və hindqozu ağacları ucalır, adda-budda düyü sahələri, damı samanla örtülmüş komalar, su çənləri, məbədlər, qaraçı köçü və bütün bunların arasında başında səhəng böyük çaydan su gətirməyə gedən tənha, zərif bir qız görünürdü. 

Yəqin indi deyəcəksiniz ki, bütün bunlar gözümə görünüb, amma bu, belə deyil. Baxdığım, eşitdiyim, düşündüyüm, hiss etdiyim hər şeydə bir damla olsun təxəyyül əlaməti yoxdur. Hər şey tam bir gerçəklik idi! Əvvəl mən də fikirləşdim ki, sərsəmləyirəm. Yenə də özümü ayıltmaq üçün bir sıra sınaqlardan keçdim, nəhayət, inandım ki, gördüyüm hər nə varsa, həqiqətdir. İnsan yuxudaykən gördüklərinə “bu, sadəcə yuxudur” – deyirsə, deməli o, artıq oyanmaq üzrədir. Əgər mənim də gözümün önündə canlananlar məndə şübhə doğursaydı ki, mən yatıram, o yuxu da ola bilərdi, amma madam ki, mən şübhələnib onu yoxladım, onda baş verənləri digər halların sırasına aid etmək lazımdır.

– Belə münasibət göstərməkdə siz haqlı ola bilərsiniz, – doktor Templton qeyd etdi. – Hə, davam edin: siz ayağa qalxıb şəhərə endiniz...  

– Qalxdım, – Bedlou heyrətlə həkimə nəzər salıb davam etdi, – dediyiniz kimi, şəhərə endim. Yolda harasa həyəcanla tələsən izdihama qarışdım. Qəflətən, dərin maraqla burda nə baş verdiyini dərk etdim. Dəqiq hiss etdim ki, baş verəcək hansısa bir hadisədə mənim müəyyən rolum olacaq, amma bunun nə cür olacağını hələ ki ayırd edə bilmirdim. Hər halda, məni əhatə edən izdihama qarşı içimdə bir ədavət yarandı. Mən camaatın arasından çıxıb dolanbac cığırla şəhərə tərəf qaçdım. Burda da yaman hay-küy vardı. Britaniya hərbi geyiminə bənzər formada zabitin rəhbərliyi ilə əyinlərində yarıavropalı, yarıhindli paltar geyinmiş kiçik bir dəstə küçədə qaynaşan xeyli adamın qarşısını almaq üçün qeyri-bərabər mübarizə aparırdı. Mən qeyri-ixtiyari azlıqda olan dəstəyə qoşuldum, öldürülmüş zabitin silahını götürüb çılğın bir halda qarşı tərəfdə kimlə gəldi döyüşməyə başladım. Amma sonra düşmənin sayının xeyli çox olduğunu görüb yaxınlıqdakı pavilyonların birinə çəkildik, səngər qurub bir müddət təhlükəsiz vəziyyətdə qaldıq. Damın altındakı mazğallardan çayın sahilindəki gözəl sarayı əhatələmiş çılğın izdihamı görürdüm. Tezliklə, sarayın üst mərtəbəsinin pəncərəsindən kəndirlə aşağı düşən arıq, əmmaməli insan fiquru göründü. Aşağıda, çayda onu gözləyən qayıqa minib qarşı sahilə adladı.

Ağlıma yeni fikir gəlmişdi. Yanımdakı yoldaşlara qısa, amma hərarətli müraciət etdim, onlardan bəziləri mənə qoşuldular. Və biz binadan çıxıb cəsarətlə şiddətli hücuma keçdik. Bizi əhatə edən izdihamın içinə atıldıq. Bizim ilk hücumumuzdan izdiham pərən-pərən oldu və geri çəkildi. Amma sonra bir araya gəlib müdafiə olunsalar da, yenidən geriyə çəkilməli oldular. Bizsə pavilyondan artıq xeyli uzaqlaşıb, hündür evləri olan, heç vaxt gün işığı görməmiş dolanbac, dar küçələrdə azmışdıq. İzdiham bunu görüb hiddətlə üstümüzə gəlirdi; üzərimizə nizələr, arasıkəsilməz oxlar yağdırırdı. Bu oxlar mənə qəbilə adamlarının kəskin bıçaqlarını xatırladırdı. Onlar formaca sürünən ilanlara bənzəyirdilər, iti ucları zəhərlənmiş bu qara oxlar çox uzun idilər. Onlardan biri mənim sağ gicgahıma dəydi. Mən səndələyib yıxıldım. Dərhal məni dəhşətli ağrı bürüdü. Mən qıvrılıb, boğulub öldüm.

– İndi isə, – mən gülə-gülə dedim, – çətin ki, bundan sonra israr edəsiniz ki, bütün bunlar gerçəklikdə baş verib. Hər halda, qarşımızda dayandığınıza görə öldüyünüzü düşünmürsünüz.  

Bu sözümün cavabında Bedloudan nəsə bir şən zarafat gözləyirdim, amma o, mənim heyrətimə səbəb olaraq, tərəddüd etdi, titrədi, rəngi ağardı və heç bir söz demədi. Mən Templtona baxdım. O, kresloda çubuq kimi dimdik oturmuşdu, dişləri şaqqıldayırdı, gözləri hədəqəsindən çıxmaq üzrəydi.

– Davam edin, – nəhayət o, xırıltılı səslə dilləndi.

– Bir neçə dəqiqə ərzində, – Bedlou davam etdi, – mənim yeganə hiss etdiyim şey ölümü dərk etməklə müşayiət olunan qaranlıq və boşluq duyğusu idi. Nəhayət, elektrik cərəyanı kimi qəfil və güclü bir təkan məni silkələdi. Bununla bərabər hərəkəti və işığı hiss etdim. Dediyim bu şeyləri görmür, yalnız hiss edirdim. Sonra mənə elə gəldi ki, ayağa qalxıram. Amma mən cismani, əllə toxunula bilən, gözlə görülən, eşidilən şəkildə deyildim.

İzdiham yox olmuşdu; səs-küy kəsilmişdi; şəhər sakitləşmişdi. Ayağımın altında gicgahına ox sancılmış, şişmiş, eybəcər hala düşmüş meyitim uzanmışdı. Amma bütün bunları, dediyim kimi, görmürdüm, hiss edirdim. Artıq ətraf aləmlə maraqlanmırdım. Hətta öz cəsədim belə mənə dəxli olmayan əşya kimi görünürdü. Nəyəsə həvəsim yox idi, amma hiss edirdim ki, hərəkətə gəlib məni bayaq şəhərə gətirən nahamar cığırla geri qayıdıram. Bir müddət əvvəl göreşəni gördüyüm dərəyə çatanda, mən yenidən cərəyana qoşulmuş kimi silkələndim və mənə ağırlıq duyğusu, iradə, cismani mövcudluq hissiyyatı geri qayıtdı. Yenidən özümə gəlib ayıldım və evə tələsdim. Bununla belə, baş verənlər öz parlaqlığını itirmədi, əksinə, mən indi daha da əminəm ki, gördüklərim yuxu deyildi. 

– Bu, həqiqətən də yuxu deyildi, – Templton təntənəli şəkildə bildirdi. – Doğrusu, bunu başqa necə adlandıracağımı da bilmirəm. Fərz edək ki, müasir elmdə insan ruhunun mövcudluğu psixoloji kəşflər ərəfəsindədir. Bu fərziyyə ilə kifayətlənək. Qalanlarını mən izah edə bilərəm. Bu akvarelə baxın. Onu daha əvvəl də sizə göstərmək istərdim, amma məni hansısa bir dəhşətli hiss saxlayırdı.   

Biz rəsmə baxdıq. Mən orada xüsusi bir şey görmədim, onun Bedlouda yaratdığı təəssürat isə çox heyrətamiz idi. O, az qala, huşunu itirəcəkdi. Hər halda, bu, miniatür bir rəsm əsəri idi, düzdür, çox füsunkar əl işi idi, gözəl görünürdü. Ən azından, mən belə düşünürdüm.

– Rəsmin çəkildiyi tarixə baxın, – doktor Templton dedi. – Bax budur, küncdə, güclə seçilir – 1780-cı il. Bu rəsm öz həyati orijinalı ilə çox uyğun gəlir. O vaxt – Uorren Hastinqsin2 hakimiyyəti dövründə mən cənab Oldeblə Hindistanın Kəlküttə şəhərində tanış olub dostlaşmışdım. Mənim onda cəmisi iyirmi yaşım vardı. İlk dəfə sizi Saratoqda görəndə, cənab Bedlou, məni sizin və Oldebin heyrətamiz bənzərliyiniz çox təəccübləndirdi. Elə buna görə də sizinlə tanış oldum, dostluq qurmaq istədim, nəhayət şərt kəsdik ki, sizin daimi yol yoldaşınız olum. Bu sonuncu halda mənim də qismən rəhbərliyim olub, bəlkə də, daha artıq; mərhum haqqında xatirə, həm də ağrılı, azad ola bilmədiyi qorxu hissi və sizin öz maraqlarınız bir araya gəlib.

Siz dərədə gördüklərinizi təsvir edəndə mən anladım ki, Müqəddəs Qanq çayı sahilində yerləşən Benares şəhərini bütün xırdalıqlarına qədər təsvir edirsiniz. Dediyiniz qiyam, hücum, qırğın həqiqətən də baş vermiş Şeit Sinqx üsyanı idi, 1780-cı ildə baş vermişdi. O vaxt Hastinqs güclə canını ölümdən qurtarmışdı. Başında əmmamə, kəndirlə sürüşüb qaçan adam da elə Sinqxin özü idi. Pavilyondakı hind əsgərlərindən və ingilis zabitlərindən ibarət dəstə isə Hastinqsin rəhbərliyi altında müdafiə olunurdu. Mən də bu dəstədə idim və bütün gücümlə  yerdə hansısa benqal bir üsyançının zəhərli oxu ilə öldürülmüş zabiti düşünülməmiş və qəti həmlələrdən yayındırmağa çox çalışmışdım, amma çifayda. Həmin zabit mənim ən yaxın dostum – Oldeb idi. Siz bunları bu əlyazmadan da görə bilərsiniz. – Bunu deyib o, cibindən qeyd dəftərini çıxartdı. – Siz bütün bunları dərədə yaşayanda, mən onları burda – evdə təsvir edirdim, yəni aramızda maqnetik əlaqə qurulurdu.