AYB.az saytı Yaşarın xalq yazıçısı Elçin ilə müsahibəsini təqdim edir
Təxminən iyirmi-iyirmi beş il əvvəl «Latın amerikalı yazıçılar ədəbiyyat haqqında» adlı bir kitab oxumuşdum. Həmin o kitabda Latın Amerikası yazıçılarının müxtəlif əsərlər, ədəbi cərəyanlar, müəlliflər və s. haqda fikirləri verilmiş, geniş müsahibələri, mühazirələri dərc olunmuşdu. Mənim ədəbi zövqümün formalaşmasında həmin kitabın rolu mütaliə etdiyim məşhur nəsr və nəzm əsərlərindən heç də az olmayıb. Əksinə, bəlkə də, çox olub. Çünki həmin kitab hardasa, mənəviyyatımızın dünya ədəbiyyatı adlı nəhəng coğrafi ərazilərinin xəritəsi kimi çıxış edərək, mənə kimin (müəllifin) və nəyin (əsərin) yerinin harda olduğuna bələdçilik edib. Mən o kitab vasitəsilə sanki Xristofor Kolumb kimi özüm üçün neçə-neçə əsər, neçə-neçə müəllif kəşf etdim. O kitab bu gün də mənə yolgöstərənlik edir. Və bütün dünya ədəbiyyatının, əgər belə demək olarsa, şirəsini canına çəkən, xülasəsini özündə əks etdirən belə bir kitabın niyə bizim öz doğma dilimizdə olmamasına həmişə təəssüflənmişəm. Amma yox, o səviyyədə, o səpkidə olan bir yazını mən təxminən beş-altı il əvvəl öz doğma ana dilimizdə də oxudum. Bu, xalq yazıçısı Elçinin «Ədəbi düşüncələr»i idi. Dünya ədəbiyyatını təmsil edənlər də daxil olmaqla bir neçə yazıçı var ki, mən onların əsərlərini hələ məktəbli vaxtlarımdan, ilk mütaliə təcrübəmdən başlayaraq, günü bü günə qədər oxuyuram. Yəni yaşımın, ovqatımın müxtəlif vaxtlarında həmin yazıçıların qələmindən çıxan əsərlərlə dərdləşməyə içimdə mənəvi tələbat hiss edirəm. Və əgər belə demək olarsa, «mənim yazıçılarım»ın sırasında Elçinin xüsusi yeri var. Elçinin yaratdığı obrazlar qalereyası özündən asılı olmayaraq, hardasa, doğma insanlar kimi sənin yaddaşının əbədi qeydiyyatına düşür və sanki səninlə birgə yaşayır, nəfəs alır və yaşa dolur. Məsələn, nə qədər qəribə olsa da, mən bir vaxtlar yaşıdım olmuş o məşhur Baladadaşı indi də yaşıdım kimi təsəvvür edirəm. Elə bil, üstündən illər keçdikcə, o da mənimlə birgə yaşa dolub. Görünür, sənətin, yaratmağın qüdrəti də elə budur. Digər məziyyətlərlə yanaşı məni həm də Elçinin peşəkarlığı xüsusi cəlb edir. Bəzən böyük hekayəçi olan yazıçı romançı kimi o həddi saxlaya bilmir. Bəzən də əksinə. Elçin yaradıcılığında isə hekayə, povest, romanlardan tumuş pyeslərə, publisistikaya, hətta uşaq hekayələrinəcən bütün janrlar elə bir hədd çərçivəsində yaranış statusu alır ki, o həddin bir adı istedad, digər adı peşəkarlıqdır. Və məncə, məhz bu iki keyfiyyəti özündə ehtiva edə bilən əsərlər zamana qarışmaq, zamanla birgə getmək qüdrətində olurlar. Bu kitabın yaranışına təkan verən «Ədəbi düşüncələr»ə gəlincə isə, yazıçı bəzən hətta beş- altı cümlədən ibarət olan bu essevari düşüncələrində həm də böyük ədəbiyyatçı olduğunu bir daha təsdiqləyirdi. O qısa, lakonik düşüncələrə nələr sığışdırılmamışdı? Şifahi, antik ədəbiyyatdan tutmuş müasir dövrə qədər bütün ədəbi mənzərə burada öz əksini tapmışdı. Mən o düşüncələri oxuduqca, yazıçının heyrətamiz mütaliəsinin ovsununa düşdükcə, illərin o başında qalan həmin o kitab yenə xatirimdə dirilirdi, canlanırdı. Özü də daha məhrəm, daha doğma qiyafədə. Çünki bu kitabı mən artıq öz ana dilimdə oxuyurdum və ən əsası - görürdüm. Elə bu bir kitablıq müsahibə-söhbətin təməli də məhz onda qoyuldu. Aradan müəyyən müddət keçsə də, bu geniş müsahibə, nəhayət, sözün hər iki mənasında alındı. Mən suallarıma dərin, əhatəli, orijinal cavablar aldıqca, Elçin müəllimə bu «əziyyəti» verdiyimə görə məmnun idim. İndi bu bir kitablıq müsahibə - söhbət artıq oxucuların ixtiyarına verilərək, öz müstəqil ömrünü yaşamağa başlayır. İnanıram ki, bu söhbət əlinə qələm alan neçə-neçə yazarın, həmçinin, neçə-neçə oxucunun ədəbi zövqünün formalaşmasına xidmət edəcək, ona böyük ədəbiyyata uzanan yolda bələdçi olacaq - eynilə iyirmi-iyirmi beş il əvvəl mənə bələdçilik edən həmin o kitab kimi.

Söhbətin əvvəli

YAŞAR - Elçin müəllim, çox güman ki, silsilə şəkildə davam edəcək bu söhbətə yaxşı olardı, elə bu janrın, müsahibənin özünə və tarixçəsinə aydınlıq gətirməklə başlayaq. Bizdə bu janr, əgər səhv eləmirəmsə, ötən əsrin sonlarında geniş yayılmağa, mətbuatı, televiziyanı işğal etməyə başladı. XIX əsr bütünlüklə və XX əsrin müəyyən hissəsi daxil olmaqla sənət adamlarının yaşantılarını onların bir-birinə yazdığı məktublar vasitəsilə öyrənə bilərik. Hətta rus klassiklərinin külliyyatlarında məktublar xüsusi yer tutur. Yaxud Tomas Vulfla naşiri Maksuell Perkinsin məşhur yazışmalarını yada salaq. Hətta o məktublar dövrü fəhləsindən tutmuş aliminəcən hamıda bir yazıçılıq işartısı yaratmışdı. Nəinki əsgərliyə gedəndə, hətta evdən bir-iki aylığa kənarlaşanda belə, dərhal qələmi işə salardıq. Sizcə bu kütləvi yazıçılıq ab-havası niyə birdən-birə qeybə çəkildi? Bunu da sürət əsrinin ayağına yazaqmı? Yəni, insanlarda, o cümlədən də sənət adamlarında daha təklənmək üçün vaxt və hövsələ qalmayıb? Bir də, Elçin müəllim, necə düşünürsüz, epistolyar janr kimi müsahibə janrı da gələcəkdə yazıçıların külliyyatının tərkib hissəsi ola biləcəkmi?

ELÇİN - Bununla razılaşsaq da, razılaşmasaq da, bu bizim ürəyimizdən olsa da, olmasa da, sənin dediyin o «sürət əsri» gözümüzün qabağında hər şeyi dəyişir. İnsan həyatı yeni bir mərhələyə qədəm qoyur. Mən qətiyyən şübhə etmirəm ki, sivilizasiyanın yeni mərhələsi, etapı başlayır. Bu faktdır. Kompyuter, internet - mənim üçün heyrətamizdir, mənim nəvələrim üçün isə bunlar artıq gündəlik həyatlarının adi və sadə (!) bir atributudur.
Mənim gənclik çağlarımda stolüstü kitablarımdan biri də Bayronun məktubları idi. O məktubların, xüsusən Bayronun bacısına yazdığı məktubların bədii-estetik və psixoloji aurası indiyə qədər mənim hissiyyatımda qalıb. Ancaq məktub - ilk sevgi məktublarından, oxucu məktublarından, ya da duelə çağırış məktublarından tutmuş, sənin xatırladığın həmin əsgər məktublarınacan - dediyim o yeni mərhələyə adlaya bilmədi.
Poçtalyon da yaxın keçmişimizin, misal üçün, faytonçusu kimi artıq tarixin yaddaşına köçür. Elektron ünvanlar olduğu yerdə kim məktub yazacaq? Hansı daha üstündür? Yenə əvvəlki müqayisə ilə deyim: fayton, yoxsa avtomobil, təyyarə? Bu sualın özü indi absurd səslənir. Baxmayaraq ki, avtomobil, təyyarə qəzalarında yüz minlərlə insan həlak olur, təbiət çirklənir, neft uğrunda müharibələr gedir, ancaq, təbii ki, daha heç kim geri qayıdıb faytona minməyəcək.
Məktub romantikası keçmişdə qaldı. Epistolyar janr bir janr kimi yox olur. Elektron məktubları kim qoruyub saxlayacaq? Bu gün daha ciddi və şəxsən mənim heç cürə barışa bilmədiyim bir hadisə baş verir: elektron kitab ənənəvi kitabı da keçmişə göndərir. Bu proses artıq başlayıb. İndi mənim nəvəm istənilən kitabı internetdən elektron kitaba yükləyib oxuyur və bunun qarşısını almaq mümkün deyil. Bir də ki, nə üçün bunun qarşısı alınmalıdır? Bu gün ənənəvi kitab bizə necə doğmadırsa, 10-15 ildən sonra elektron kitab da kütləvi oxucu üçün eləcə doğma olacaq. Mən indidən bunun nostalgiyasını hiss edirəm. Ancaq fakt budur və bununla barışmalıyıq, çünki bu - həyatın gedişatıdır, Yer Kürəsindəki sivilizasiyanın inkişaf mərhələlərindən biridir.
Bəs teatr? Mən qorxuram ki, elektron oyunlar inkişaf edərək, bədii-estetik keyfiyyətə yiyələnərək get-gedə teatrı da sıxışdırsın və nəhayətdə teatr da keçmişdə qalsın, tamaşalar internetdə qoyulsun, rolları cansız aktyorlar ifa etsin. Yaxud da bax, kompyuter rəssamlığı necə inkişaf edir? Və s.
Odur ki, Yaşar, yaxşısı budur, sənin sualının ikinci hissəsinə keçək. Sən Tomas Vulfla Perkinsin yazışmalarını xatırladın. Bu cür yazışmaların yaranması üçün, gərək Perkins kimi redaktorun və naşirin olsun. Skott Fitscerald kimi bir yazıçını meydana çıxaran bu yazıçının özünün böyük istedadı ilə bərabər, həm də onun redaktoru Perkins oldu. İti gözləri ilə gənc Heminqueyi məhz Perkins gördü və onun ilk romanlarını, o cümlədən «Əlvida, silah»ı Perkins redaktə etdi. Perkinsin vəfatından sonra Heminquey kimi bir yazıçı «Qoca və dəniz»i bu böyük redaktorun xatirəsinə ithaf etdi.
Gənclik illərində mənim ən çox bəyəndiyim yazıçılardan biri Erskin Kolduell idi və xeyli sonralar mən onu bir də yenidən oxudum və qətiyyən təəssüf etmədim, əksinə, hətta vaxtımın bu qıt məqamında onun «Bomboş otaq» adlı bir hekayəsini tərcümə də etdim. Bunu ona görə xatırlayıram ki, Kolduellin də bir yazıçı kimi özünü ifadə etməsində Perkinsin böyük rolu olmuşdu.
O ki qaldı Vulfa, onların, yəni Vulfla Perkinsin yazıçı-redaktor münasibətlərinin mündəricat zənginliyini təsəvvür etmək üçün təkcə elə bu məlum faktı xatırlamaq kifayətdir ki, Perkinsin təsiri və təkidi ilə Vulf «Öz evinə nəzər sal, mələk» romanında 90 min söz ixtisar edib. Söhbət hər sözü üzərində mübarizə aparan Vulf kimi bir yazıçıdan, stilistdən gedir. Sən nə dərəcədə elmi-nəzəri səviyyəli, bədii-estetik zövqlü bir redaktor olmalısan ki, Vulfu 90 min sözü ixtisar etməyə inandırasan və belə bir «ədəbi əməliyyatdan» sonra həmin əsər dünya şöhrəti qazansın!
Varmı bizdə belə bir Perkins? Olubmu?
Həqiqətin gözünə baxmağı bacarmaq lazımdır. Bu kontekstdə mən yalnız Abbas Səhhətin adını çəkə bilərəm ki, «Hophopnamə»ni Azərbaycan xalqına təqdim etdi. Salman Mümtaz isə redaktor yox, böyük hərfli Bukinist idi. Sovet dönəmində də, elə bu günün özündə də bizim redaktorlar utanırlar ki, yazıçı deyillər, redaktordurlar. Bizim redaktorluğu ilə fəxr edən redaktorlarımız yoxdur və bu - çox pisdir.
Sənət adamlarının özü-özü ilə oturub söhbət etməsinə gəlincə, bu tənhalıq səlahiyyətini heç kim və heç bir epoxa onların - sənət adamlarının əlindən ala bilməz. Alsa, deməli, sənətin sonudur.
Müsahibələrlə bağlı sənin soruşduğun proses isə artıq başlayıb. Müsahibə janrlaşıb. Mən özüm seçilmiş əsərlərimin sonuncu - onuncu cildinə yalnız müsahibələrimi daxil etmişəm. Halbuki bir sıra povest və hekayələri, pyesləri həcm məhdudluğuna görə həmin oncildliyə daxil edə bilmədim.

YAŞAR - Bir sənət adamı kimi Sizin əsas təyinatınız yazıçılıq olsa da, zaman keçdikcə yaradıcılığınız müxtəlif istiqamətlərə şaxələndi. Bu gün Siz təkcə yazıçı kimi deyil, dramaturq, kinodramaturq, ictimai xadim, dövlət xadimi kimi tanınırsız. Əgər etiraz etməsəydiz, bu silsilə söhbətləri hər dəfə konkret bir sahə üzərində qurardıq. İlk söhbətimiz, təbii ki, bu çoxşaxəli yaradıcılığınızın hardasa vətəni olan ədəbiyyat ətrafında getsə, daha məqsədəuyğun olar. Elçin müəllim, ilk öncə Sizə belə bir lakonik sualla müraciət etmək istərdim. Ədəbiyyata - özünü yazılı sözlə ifadə eləməyə tələbat insanda necə yaranır və yazıçılığa mübtəlalıq nələrdən doğur? Bunu Sizdən eşitmək maraqlı olardı.

ELÇİN - Yaşar, sənin bu sualın xətrini çox istədiyim, unudulmaz bir dostumu - Rafiq Qurbanovu yadıma saldı. Rafiq rəhmətlik Osman Sarıvəllinin oğlu idi, yaşda da məndən böyük idi, amma yaş fərqimizə baxmayaraq, yaxın dost idik. Rafiq məktəbi qızıl medalla bitirmişdi, indiki BDU-nun fizika-riyaziyyat fakültəsində əyani, Leninqrad Tərcüməçilər İnstitutunda ingilis dili üzrə qiyabi oxuyurdu. Onunla tez-tez həyat haqqında, ölüm, Allah, kainat haqqında söhbətlər edirdik və Rafiq deyirdi ki, burada heç bir qaranlıq məqam, sirr yoxdur, həyatı, dünyanın yaranmasını, kainatda gedən prosesləri fizika və ümumiyyətlə, dəqiq elmlər tam izah edir. Bir sözlə, Rafiq realist və ateist idi. O, universiteti əla bitirdikdən sonra Moskvada aspiranturaya daxil oldu, aspiranturanı da bitirdikdən sonra onu SSRİ Elmlər Akademiyasının Fizika institutlarından birində saxladılar.
60-70-ci illərdə hər dəfə yolum Moskvaya düşəndə Rafiqlə görüşürdük və o, tamamilə əvvəlki Rafiqdən fərqli fikir sahibinə çevrilmişdi. Mənə deyirdi: «- Elçin, fizikanın, başqa dəqiq elmlərin dərininə getdikcə, məlum olur ki, əslində, onlar dünyanı izah etməkdə tamam acizdirlər. Dünya başdan-başa sirrdir!»
Sonra Rafiq fizikanın fəlsəfəsi ilə məşğul oldu və görkəmli bir alim şöhrəti qazandı. Onun ingilis ədəbiyyatından da yaxşı tərcümələri var idi, çox hayıf ki, vaxtsız vəfat etdi.
Mən bütün bunları ona görə xatırladım ki, sənin sualına qısa bir cümlə ilə cavab verim: söhbət qrafomanlığın yox, istedadın yaratdığı tələbatdan gedirsə, bu - bir sirri-xudadır.
Yazıçılığa mübtəlalıq - yaşamağa mübtəlalıq kimi bir şeydir.

YAŞAR - Mühit yazıçının formalaşmasına nə dərəcədə təsir göstərir? Bizdə həmişə nəsə qəribə bir yanaşma olub. Yazıçı oğlunun yazıçılığı, bu sənətlə məşğul olması nədənsə həmişə şübhəylə qəbul olunub. Əslində isə əksinədir. Çünki istedad əgər yazıçılıq yükünün bir üzüdürsə, onun qidalanması digər üzüdür. Bu mənada, yazıçı ailəsində dünyaya göz açan istedadın yazıçı olmaq ehtimalı daha yüksəkdir. Amma bununla belə bu ad - oğul adı hətta ahıl yaşlarında belə yazıçının üzərində qalır. Geniş cavab tələb eləyən bir sualla Sizə müraciət etmək istərdim. İlyas Əfəndiyevin oğlu olmaq Sizə daha çox rahatlıq, yoxsa qayğı gətirib, Sizə daha çox dost, yoxsa düşmən qazandırıb?

ELÇİN - «Rahatlıq» da, «qayğı» da şərti məfhumlardır. İlyas Əfəndiyevin oğlu olmaq mənə şərəf gətirib. İlyas Əfəndiyevin oğlu olmaq mənə ancaq dost qazandırıb. Aydın məsələdir ki, obıvatel mühakimələri üzərində dayanmaq bizim söhbətimizin səviyyəsi deyil.
Mühitin əhəmiyyəti, əlbəttə, böyükdür, mühit əlverişli şərait yaradır, ancaq hər şeyi istedad həll edir. Dünya yazıçılarının mütləq əksəriyyəti yazıçı ailəsində doğulmayıb, yoxsa ki, yazıçılıq genetik hadisə olardı.
Mən gözümü açıb yazı prosesinin şahidi olmuşam. Uşaqlıq çağlarımdan məni kitab əhatə edib. O zaman biz Mirzə Fətəli küçəsində yaşayırdıq və mənim uşaqlığım bir-birinə zidd iki qütb arasında - kitab ilə məhəllə arasında keçib. İlyas Əfəndiyev mütaliəni çox sevirdi və mən kitaba ehtiram aurası altında böyümüşəm. Əlbəttə, bu çox ciddi zəmindir, ancaq heç vəchlə həlledici deyil.
İlyas Əfəndiyevin özünün doğulduğu və böyüdüyü mühit isə tamam başqa olub. Onun anası Bilqeyis xanım yalnız Füzulidə yox, bütün Qarabağ mahalında məşhur olan Bayram bəyin qızı idi (yeri düşmüşkən deyim ki, görkəmli teatr xadimi Cəlil bəy Bağdadbəyov Bilqeyis xanımın böyük qardaşı, yəni İlyas Əfəndiyevin dayısı idi). Atası isə Axund Molla Ağaməhəmməd Əfəndinin oğlu tacir Məhəmməd Əfəndi - Əfəndiuşağı ruhani nəslinin yetirməsi idi və bu nəslin yeganə nümayəndəsiydi ki, ruhanilik ənənəsini davam etdirməmiş, gənc yaşlarından tacirliklə məşğul olmuşdu.
Lev Tolstoy qraf idi, Qorki həyatın dibindən çıxmışdı, Şekspir artist idi, Bayron lord, Cek London isə adi dənizçi, qızılaxtaran və s. və i.a.
O ki qaldı sənin dediyin həmin «şübhələrə», yəqin «oğul»luq baxımından Azərbaycanın payına bir az çox düşüb. Ancaq türklər demiş, bir az şaka ilə götürsək ki, elə XX əsrdə Azərbaycanda nə qədər şair və yazıçı olub və bunların neçəsi ata-oğuldur, o zaman həmin «çoxluq» əriyib gedəcək.
Yenə rəhmətlik İlyas Əfəndiyevə qayıtmaq istəyirəm, çünki çox xoşuma gələn bir epizod yadıma düşdü. Keçən yay mən məzuniyyətimin bir hissəsini yoldaşımla Karlovı-Varıda keçirdim, həm müalicə olunurduq, həm də işləyirdim. Bir dəfə günorta parkda gəzirdik, uşaqlı- qadınlı bir azərbaycanlı ailə də skamyada oturmuşdu, birdən qadın məni görüb, bərkdən ailə üzvlərinə dedi: «- Baxın, İlyas Əfəndiyevin oğlu gedir!..»
Doğrusu, bu, mənə də, yoldaşıma da ləzzət etdi.

YAŞAR - Sizin, misal üçün, Baladadaşınız artıq çoxdan bədii əsər qəhrəmanı çərçivəsindən adlayıb çıxaraq, hardasa vətəndaş statusu almış obrazdır. Sizcə, niyə daha belə obrazlar yaranmır. Ədəbiyyatın missiyası dəyişib, yoxsa oxucu tələbatı, yaxud dövr o dövr deyil?

ELÇİN - «Baladadaşın ilk məhəbbəti» hekayəsini mən düz qırx il bundan əvvəl yazmışam və sənin sualınla bağlı fikirləşirəm ki, bu hekayə niyə bu qədər səs saldı, bir çox dillərə tərcümə olundu, film çəkildi, səhnələşdirildi, 1975-ci ildə mənim rus dilində Moskvada çıxan ilk kitabımı da nəşriyyat bu hekayənin adı ilə nəşr etdi?
Yəqin ona görə ki, Baladadaş yeni surət idi. Bu mənada ki, Baladadaşa qədər bizim ədəbiyyatdakı baladadaşlar, onların başlarındakı iri kepkalar yalnız satira obyekti, ironiya predmeti idi. Görünür, bu iri kepkalı Baladadaşın daxili aləmindəki incəlik, lirika, romantika oxucu üçün gözlənilməz oldu. Oxucu Baladadaş koloritini hiss etdi, onun mənəvi dünyasındakı akvareli qiymətləndirdi və bu qırx ilin səlahiyyəti güman edirəm mənə imkan verir deyim ki, oxucu onu sevdi.
Belə obrazların daha yaranmadığını dedikdə, sən yəqin bizim ədəbiyyatı nəzərdə tutursan. Çünki hər xalqın öz «baladadaşı»ları var və mən güman etmirəm ki, müasir dünya ədəbiyyatı onlardan yazmır.
Ədəbiyyatın missiyası isə əbədidir - Xeyirlə Şərin mübarizəsində Xeyirə kömək etmək və bu, dövrün dəyişməsindən asılı deyil. Hər dövrün öz məxsusi ədəbiyyatı var, ancaq həmin müəyyən dövr ədəbiyyatı dediyim o dəyişməz, daimi missiyanın tərkibindədir, oradan kənara çıxmır.

YAŞAR - Mənə həmişə maraqlı olub. Niyə magik realizm Azərbaycanda deyil, Latın Amerikasında yarandı? Avropalıdan fərqli olaraq azərbaycanlı oxucu o əsərləri heç də ekzotika kimi qəbul etmir. Çünki Markesin, Fuentesin, Bastosun ilk baxışdan qeyri-adi görünən qəhrəmanları şəxsən mənim həyatda rast gəldiyim bəzi insanlardan heç nəylə fərqlənmir. O tip insanları və janrı ədəbiyyata ilk dəfə şəxsən Siz və sizlər - bizim «altmışıncılar» da gətirə bilərdi. Səbəb nə idi, nədən Latın Amerikası nasirləri sizləri qabaqlayaraq, dünya oxucusunu fəth edə bildilər?

ELÇİN - Yəqin ona görə ki, onlar daha istedadlıdırlar. Ancaq bir ciddi məsələ də var: ispandilli, hətta portuqaldilli ədəbiyyatın sənin dediyin həmin «dünya oxucusunu fəth etmək» imkanları Azərbaycandilli ədəbiyyatdan qat-qat artıqdır və bu, əlbəttə, həm dilin auditoriyasının böyüklüyü, həm də tərcümə problemi ilə bağlıdır.
Magik realizm bədii fantastikadan («bədii fantaziyadan» desəm, bəlkə, daha dəqiq olar) gələn estetik təmayüldür, burada fantaziya ilə reallıq bir-birini tamamlayır, fantaziya gerçəklik kimi təqdim olunur. Mənim 60-cı illərin sonlarında, daha sonrakı dövrlərdə yazdığım bir sıra hekayələrdə magik realizmə meyil güclüdür, hətta deyərdim ki, çox güclüdür, «Mahmud və Məryəm» romanında isə aparıcı estetik istiqamətlərdən biridir və mən qəti surətdə qarşıma məqsəd qoymamışam ki, magik realizmdən istifadə etməliyəm. Sadəcə, qələm özü çəkib aparıb və bəzi hallarda mənim özüm üçün də gözlənilməz olub.
Magik realizm, belə düşünürəm ki, mənim son dövrlərdə yazdığım «Şekspir», «Cəhənnəm sakinləri», «Teleskop» kimi pyeslərimdə də aparıcı xəttdir. Mən bu pyesləri yazanda da heç vəchlə belə bir xüsusi məqsədim olmayıb. Bu gün mən qırx il bundan əvvəl yazdığım «Poçt şöbəsində xəyal» pyesində də aşkar bir magik realizm görürəm və bu, heç şübhəsiz ki, mənim, yəni o vaxtkı gənc yazıçının bədii axtarışlarının təhtəlşüur ifadəsidir.
Ancaq qlobal şəkildə götürsək, sən düz deyirsən, obyektiv gerçəklik budur ki, magik realizmin vətəni Latın Amerikasıdır, sənin adlarını çəkdiyin və çəkmədiyin yazıçılar magik nəsr nümunələri ilə dünya ədəbiyyatında yeni səhifə aça bildilər.

YAŞAR - Poeziyamızdan fərqli olaraq, nəsrimizin yaşı və təcrübəsi elə də çox deyil. Məsələn, ispandilli, ingilisdilli, rusdilli nasirlərin bu mənada işi daha yüngüldür. Elə onlar da bundan məharətlə yararlanıb öz əsərlərini müəyyən ənənə, kök üstə yaradırlar. Dünya oxucusu da artıq bu qəliblərə yaxşı bələd olduğundan həmin əsərləri, necə deyərlər, daha rahat həzm edə bilir. Bilmək maraqlı olardı, Siz özünüz yazı prosesində bu boşluğu, yaxud daha dəqiq desək, bu çatışmazlığı hiss edirsizmi? Və ya azərbaycanlı nasirin böyük ədəbiyyat yaratmaq imkanları nə qədərdir?

ELÇİN - Azərbaycanlı nasirin böyük ədəbiyyat yaratmaq imkanı ingilis, fransız, ya da yapon nasirinin imkanı nə qədərdirsə, elə o qədərdir. Çünki söhbət istedaddan gedir. Həmin azərbaycanlı nasir nə qədər böyük istedada malikdirsə, onun o qədər də böyük ədəbiyyat yaratmaq imkanı var.
Azərbaycanda, ümumiyyətlə, islam dünyasında, əlbəttə, proza ənənələrini poeziya ənənələrinin qədimliyi və zənginliyi ilə müqayisə etmək olmaz. Sən, Yaşar, çağdaş Latın Amerikası ədəbiyyatını, konkret desək, prozasını yaxşı oxumusan və hiss etdiyim dərəcədə, bu prozanı sevirsən. İndicə də bu barədə danışdıq. Həqiqətən, XX əsrin təxminən ortalarından etibarən Latın Amerikasında yaranan proza dünya ədəbiyyatı tarixinin mükəmməl bir səhifəsidir. Ancaq gəl, görək, orada proza ənənələri bizdən daha zəngindir? Yox, Latın Amerikası yazıçıları - Kortasar, Markes, Amadu, Borxes, Fuentes və bu sıraya layiq başqaları - milli proza ənənələrindən qat-qat artıq dərəcədə ümumbəşəri ədəbi ənənələrə söykənərək milli nəsr yaratdılar. Sənin dediyin həmin magik realizmin meydana çıxmasının bir səbəbi də elə bu idi - ənənə çərçivəsizliyi, əgər belə demək olarsa, ənənə demokratizmi.
Yaxud, Laksnessi götürək, mən müasir yazıçılardan biri kimi onun yaradıcılığını çox yüksək qiymətləndirirəm. Laksnessin «Atom stansiyası», mənim fikrimcə, XX əsr dünya romanının mükəmməl nümunələrindən biridir. Laksnessin vətəni İslandiyanın saqaları («İsland saqaları») məşhurdur, ancaq güman etmirəm ki, orada böyük nəsr ənənələri var. Bu yazıçının yaradacılığında özünü aşkar göstərən sürrealizm daha artıq dərəcədə Fransa ədəbiyyatı üçün, ekspressionizm isə Almaniya ədəbiyyatı üçün səciyyəvidir. Ancaq Laksness dünya miqyasına çıxdı, Nobel mükafatı aldı.
Eləcə də, misal üçün, Knut Hamsun və Norveç ədəbiyyatı. Ya da, elə həmin kiçik Norveçdə hansı böyük dramaturgiya ənənələri var idi ki, İbsen kimi bir nəhəng meydana çıxdı?
Mən, Yaşar, bu baxımdan heç vaxt heç bir boşluq hiss etməmişəm. Mənim üçün Mirzə Fətəli ilə, Mirzə Cəlil ilə, Azərbaycan nağılları, dastanları ilə birlikdə İntibah hekayələri və «Don Kixot» da, Tolstoy və Balzak, Qoqol və Zolya da, Folkner və Heminquey, Flober və Çexov, Marsel Prust və Natali Sorrat da, başqaları da doğma olub.
Bir məsələ də var ki, dünyada nə qədər yazıçı mövcuddursa, o qədər də yaradıcılıq psixologiyası var. Bu - sənin sualına mənim cavabımdır, olsun ki, bizim başqa bir yazıçımızda belə bir «nəsr ənənəsizliyi» hansısa diskomfort yaradır. Məndə - yox.

YAŞAR - Kitabdan gələn ədəbiyyat və həyatdan gələn ədəbiyyat. Dünyada hər iki ədəbiyyatın nəhəng təmsilçiləri var. Mənim təsəvvürümdə birincilər ağlın (izaholunanın), ikincilər hissin (izaholunmazın) mənzərəsini yaradırlar. Sizin üçün hansı ədəbiyyat daha doğma, daha yaxındır?

ELÇİN - Doğrusunu deyim ki, Yaşar, mənim üçün ədəbiyyatda belə bir bölgü yoxdur. Kitab nədir? Kitab da həyatın ifadəsidir də. Ona görə də kitab ilə həyatı qarşı-qarşıya qoymağı mən heç vəchlə qəbul etmirəm.
Kimdir Servantes, yaxud Tolstoy, yaxud da Balzak, həyatdan gəliblər, yoxsa kitabdan? Höte «Faust»u yazanda nədən bəhrələnib, kitablardan, yoxsa həyatdan? Güman etmirəm ki, bu suallara dəqiq cavab vermək mümkün olsun, çünki bu kontekstdə kitab ilə həyatı bir-birindən ayırmaq mümkün deyil.
Real həyatda rast gəldiyimiz, şahidi olduğumuz hansısa faciəli bir tale, ağır, misgin bir güzəran bizə olduqca təsir edir, ancaq, Yaşar, gəl, baxaq görək, misal üçün «Səfillər»də Kozettanın anası Fantinanın taleyi və güzəranı, yaxud «Nana»nın baş qəhrəmanının həyatı bundan az təsirlidirmi? Yüzlərlə, minlərlə belə misallar gətirmək olar.
Ədəbiyyatda sənin dediyin həmin «izaholunan»la «izaholunmaz» zidd qütblərdə dayanmırlar, sadəcə olaraq, əsas məsələ odur ki, bunların hər ikisi hansı bədii-estetik səviyyədə öz ifadəsini tapıb. Bu baxımdan «izaholunan»ların özləri də zidd qütblərdə dayana bilərlər - bir kitab istedadın bəhrəsidir, o biri kitabda isə buna istedadın gücü çatmır. Eləcə də «izaholunmaz»lar.
Yəqin, sənin yadına gəlməz, sosrealizmin əsas şüarlarında biri bu idi ki, «həyatı öyrənmək lazımdır!» Mən bu barədə əvvəllər də yazmışam. Sosrealizmin «həyatı öyrənmək lazımdır!» çağırışında (əslində isə tələbində!), «həyat» deyəndə sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrində istehsal prosesi nəzərdə tutulurdu, traktorun, yaxud baramanın, yaxud da mal-qaranın hansı vəziyyətdə olması və onlara necə qulluq edilməsi həyat hadisələrini əvəz edirdi. İlyas Əfəndiyev deyirdi ki, həyatı öyrənmək yox, həyatı hiss və imkan daxilində dərk etmək lazımdır. Ona görə «imkan daxilində» ki, həyatın tam, mütləq dərki mümkün olan bir iş deyil.
Ədəbiyyatın yaranmasında həyat ilə kitab müttəfiqdirlər, teatr təbiri ilə desək, tərəfmüqabildirlər.

YAŞAR - Sizcə hansısa bir bədii əsər insanın həyatını dəyişə, onun taleyinə təsir edə bilərmi? Bu funksiyanı müəyyən mənada sosialist realizmi öz üzərinə götürmüşdü. Bu cərəyan sovet oxucusuna onun necə, hansı ideallarla yaşamalı olduğunu kifayət qədər aşılayır və təlqin edirdi. Yəqin elə bu səbəbdən də bu mutant ədəbiyyatın (təbii ki, istisnalar olmaq şərtilə) yaratdığı cəmiyyətin özündə də bir mənəvi mutasiya prosesi getdi. İnsan insanlıqdan tam çıxmasa da, xeyli uzaqlaşdı. Niyə belədir? Sizcə, insanlar niyə bəşəri əsərlərdən çox ideoloji əsərlərin mütaliəsinə meyillidirlər? Doğrudanmı Furmanovun Çapayevi, Dostoyevskinin Raskolnikovundan daha cəzbedicidir?

ELÇİN - «Gənc Verterin iztirabları»ndan sonra az qala bütün Avropanı intihar dalğası bürümüşdü. Hətta gənc Bonapart da bu əsəri oxuduqdan sonra elə təsirlənmişdi ki, intihar etmək istəyirdi. Düzdür, sonralar Höteni qəbul edərkən, ona oturmağı təklif etmədi və qoca Höte bütün qəbul boyu Napoleonun hüzurunda ayaq üstə dayandı…
Ancaq sənin sualına qayıdaq. Əlbəttə, kitab insana təsir edir, bu, şübhəsizdir, ancaq bu təsirin «həyatı dəyişmək», «taleyə təsir etmək» dərəcəsinə çatmasını söyləmək, güman edirəm ki, şişirdilmiş mülahizə olardı. Əsər - ilkin folklor nümunələrindən üzü bu tərəfə, yarandığı gündən etibarən Xeyir ilə Şərin mübarizəsində yalnız və yalnız Xeyirin müttəfiqi olub. Hərgah əsər «həyatı dəyişmək» qüdrətindədirsə və səmavi kitablarımız varsa, bəşəriyyət «Don Kixot», «Dekameron», «Hamlet» kimi dahiyanə əsərlər yaradıbsa, Firdovsinin «Şahnamə»si, Füzulinin «Leyli və Məcnun»u meydana çıxıbsa, onda nə üçün indiyə qədər Xeyir Şərə qalib gəlməyib?
Nə qədər ki insan yaşayacaq, o qədər də Xeyir və Şər onunla birgə olacaq, çünki bu məfhumların ikisi də hansısa başqa bir planetdə deyil, insanın içində, xislətindədir. Şeytan da oradadır, mələk də (hərçənd elə Şeytanın özü də mələkdi). Sadəcə olaraq, əsər Xeyirin mahiyyətini açmağa, minilliklər boyu Xeyirin nə olduğunu dərk etməyə və etdirməyə çalışır.
O ki qaldı sənin sualının ikinci hissəsinə, yəni Çapayevin Raskolnikovdan daha cəzbedici olmasına, məncə, bu yerdə bir az hissə qapılırsan. Mənim unudulmaz dostum, rəhmətlik Araz Dadaşzadə deyirdi ki, yaxşı və pis kitab olduğu kimi, yaxşı və pis oxucu da var. Mən bu fikri bir az da açmaq istəyirəm və əvvəllər də bu barədə yazmışam: istedadlı və istedadsız kitab olduğu kimi, istedadlı və istedadsız oxucu da var və mən güman etmirəm ki, sovet dönəminin ən mürtəce çağlarında belə, Çapayev həmin istedadlı oxucu üçün Raskolnikovdan cəlbedici görünsün.
O başqa məsələ ki, Sistem çapayevləri kütlə psixolojisinin (və zövqünün!) bədii-estetik atributuna çevirməyə çalışırdı. Ancaq nə oldu? Sistemin yetmiş illik cidd-cəhdi boşa çıxdı, çünki belə bir cəhd sənətin təbiətinə yad idi və sosrealizm bunu dərk etmirdi. Dərk etmək istəmirdi desəm, elə bilirəm, daha dəqiq olar.

YAŞAR - Təbii ki, notu bilmək bəstəkar üçün nə qədər vacibdirsə, mütaliə də yazıçı üçün bir o qədər önəmlidir. Mütaliəsi zəif olan yazıçını hansısa böyük əsər çox asanlıqla öz təsiri altına sala bilir. Mütaliəsi zəif olanın hardasa yazı immuniteti də zəif olur. Çox oxumuşu isə heyrətləndirmək mümkün olsa da, yolundan azdırmaq müşkül məsələdir. Azərbaycanın ən oxumuş yazıçılarından biri kimi bu sualın cavabını Sizin dilinizdən eşitmək maraqlı olardı. Elçin müəllim, kitab, işi məhz onu yazmaqdan ibarət olan yazıçı üçün nə deməkdir?

ELÇİN - Başqalarını bilmirəm, şəxsən mənim üçün kitab həyat tərzidir. Sovet dönəmində hətta Sovet İttifaqında nəşr olunmuş ayrı-ayrı kitabları əldə etmək üçün nə qədər əziyyət çəkirdik. Yadıma gəlir, 1960-ci illərin sonlarında İlyas Əfəndiyev Sartrın Moskvada rus dilində nəşr olunmuş «Pyeslər» kitabını əldə etmək üçün, o zaman yenicə Azərbaycan KP MK-nın katibi vəzifəsində təyin olunmuş Cəfər Cəfərova telefonla zəng etdi.
Moskvada, Kuznetski mostda SSRİ Yazıçılar İttifaqının «Yazıçı köşkü» adlı kitab dükanı var idi və Platonovun, Bulqakovun, Prustun, Sartrın, Folknerin və b. rus dilində nəşr olunmuş kitabları orada xüsusi siyahı ilə satılırdı. Hər dəfə mən adımı o siyahılara saldırmaq üçün SSRİ Yazıçılar İttifaqının katiblərinə, ən çox da tənqid üzrə katib Vitali Ozerova - onunla yaxşı münasibətim yaranmışdı - müraciət edirdim. Bakıda olanda isə hansısa kitabın sorağını alıb, SSRİ Yazıçılar İttifaqında təsərrüfat işində işləyən, ancaq İttifaqın «sütunlarından» biri olan Valentina Fyodorovna Paşkeviçə telefon açırdım və bu tipli işlərdə (o cümlədən, Moskvaya gedəndə yaxşı mehmanxana nömrəsinə nail olmaqda, yaxud qatara, təyyarəyə bilet almaqda) həmişə mənə «təcili yardım» köməyi göstərən bu yaşlı, ancaq çox enerjili və diribaş qadından xahiş edirdim, o da həmin kitabı alıb saxlayırdı, Moskvaya gedəndə ondan götürürdüm.
Bir hadisə yadıma düşdü. 1979-cu ilin qışında, o vaxta qədər xəstəliyin nə olduğunu bilməyən İlyas Əfəndiyev birdən-birə ciddi xəstələndi və heç bir vəzifəsi, hətta partiyanın üzvü belə olmadığı halda, Heydər Əliyevin bilavasitə müdaxiləsi və köməyi ilə «Kreml xəstəxanası» kimi tanınan SSRİ Mərkəzi Klinik Xəstəxanasında müalicə olunmağa getdi. O vaxt mən də, qardaşım Timuçin də üç aydan artıq bir müddət Moskvada qalası olduq.
Bu həmin vaxt idi ki, dissident ədəbiyyatı artıq hakim ideologiyanın böyük qayğısına çevrilmişdi, «samizdat»ın makinada çap etdiyi əsərlər, «tamizdat»ın nazik kağızda və yumşaq cilddə nəşr etdiyi kitablar (onları sərhəddən keçirmək asan olurdu) Moskvanın müəyyən elitar ədəbi dairələrində geniş yayılmışdı, Vasili Aksyonovun redaktəsi ilə «Metrapol» jurnalı «samizdat»da çap olunmuş və çoxaldılmışdı, bu jurnalın gənc müəllifləri Yevgeni Popov və Viktor Yerofeyev SSRİ Yazıçılar İttifaqından çıxarılmışdı, onlara görə də Vasili Aksyonov, bakılı İnna Lisyanskaya və Semyon Lipkin özləri bəyənat verərək Yazıçılar İttifaqından çıxmışdılar. Bir sözlə, qeyri-leqal ədəbiyyat və ədəbiyyat hadisələri leqal ədəbiyyatı və ədəbiyyat hadisələrini əməlli-başlı üstələməyə başlamışdı.
Görkəmli tərcüməçimiz və mənim də dostum Azər Mustafazadə (indi Azərnəşrin müdiri vəzifəsində çalışır) o zaman Moskvada yaşayırdı və SSRİ Yazıçılar İttifaqında bizim ədəbiyyatmız üzrə məsləhətçi işləyirdi. SSRİ Yazıçılar İttifaqının təşkilat işləri üzrə katibi, əslində isə İttifaqın faktiki rəhbəri Yuri Nikolayeviç Verçenko idi. Verçenko yazıçı deyildi, partiya funksioneri kimi İttifaqa göndərilmişdi. SSRİ Yazıçılar İttifaqının qalın sorğu kitabına (üzvlərin ünvanları, telefonları) kinayə ilə «Verçenkonun bircildliyi» deyirdilər və bu nəhəng vücudlu, həm də təbiəti etibarilə xeyirxah adam Moskvanın rəsmi dairələrində sanballı nüfuz sahibi idi.
Mən daha sanballı olsun deyə, Azəri, eləcə də Verçenkonun müavini Kim Selixovu da özümlə götürüb, Yuri Verçenkonun kabinetinə getdim və birlikdə ondan xahiş etdik ki, Lenin adına Mərkəzi Dövlət Kitabxanasında («Leninka» deyirdilər) «qapalı kitabları» oxuya bilməyim üçün mənə kömək etsin. Dünyanın hər üzünə yaxşı bələd olan Verçenkonun qalın dodaqlarına ironiyalı bir təbəssüm qondu, elə o təbəssümlə də bir söz demədən mənə baxdı, sonra «VÇ» telefonunun (bütün ölkə üzrə yüksək dövlət məmurlarının bilavasitə əlaqə telefonu) dəstəyini qaldırıb Lenin Kitabxanasının Baş direktoru Nikolay Semyonoviç Kartaşovla (sonralar mənim bu böyük kitabşünas ilə çox ilıq münasibətlərim yarandı və o, 90-cı illərə qədər həmin vəzifədə çalışırdı) danışdı, həmin ironiyalı təbəssümlə mənim, yəni Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının gənc katibi Elçinin ideyalı bir yazıçı olduğunu, SSRİ Yazıçılar İttifaqının sifarişi ilə antisovet ədəbiyyatı ifşa edən kitab üzərində işlədiyini (!) dedi, uzun sözün qısası, siyasi zəmanətimi verib, icazəmi aldı.
Səhər mən Verçenkonun rəsmi məktubu ilə Kartaşovun qəbuluna getdim və o üç ayda xəstəxana qayğılarından kənar vaxtlarımın əksəriyyəti Lenin kitabxanasının aspirantlıq dövrümdən mənə yaxşı tanış olan oxu zalında oturub, inqilaba qədər Rusiyada, sonralar isə xaricdə, əsasən də Fransada və ABŞ-da rus dilində nəşr olunmuş kitabları oxumaqla keçdi.
V.Artsıbaşevin «Sanin», Andrey Belıyın «Peterburq», M.Aldanovun «Onuncu simfoniya» və «Açar», B.Zaytsevin «Anna», V.Nabokovun «Lolita» və «Lujin müdafiəsi», A.Soljenitsının romanlarını, V.Xodaseviçin Derjavin haqqında kitabını - ilk olaraq xatırladığım kitabların adını çəkirəm - A.Remizovun, N.Teffinin, A.Verbitskayanın, N.Berberovanın, Z.Qippiusun və başqalarının əsərlərini, hətta 60-cı illərdə gürultulu məhkəmə proseslərinin qəhrəmanları Yuli Danielin «Danışır Moskva»sını və Andrey Sinyavskinin «Lyubimov»unu da orada oxudum və mənə məlum oldu ki, bir küll halında bu müəlliflərsiz XX əsr rus ədəbiyyatını, əslində isə XX əsr dünya ədəbiyyatını tam təsəvvür etmək mümkün deyil. İ.Buninin və A.Kuprinin əsərləri isə artıq Sovet İttifaqında nəşr olunurdu. Yeri düşmüşkən onu da deyim ki, Lev Trotskinin Stalin haqqında məşhur kitabını da - rus dilində ikicildlik Nyu-York nəşri idi -mən ilk dəfə orada oxudum.
«Doktor Jivaqo»nu isə mən «samizdat»ın didilib əldən düşmüş əlyazmasında (yəni yazı makinasının çap etdiyi vərəqlər şəklində) oxumuşdum və bu əlyazmanı oxumaq üçün mənə Vitali Ozerovun həyat yoldaşı, «Yunost» jurnalında nəsr şöbəsinin müdiri, yüksək savada, zövqə və mədəniyyətə malik olan Meri Lazerevna Ozerova vermişdi. Orasını da deyim ki, o ajiotaj ki «Doktor Jivaqo»nun ətrafında qaldırılmışdı, roman mənə o dərəcədə təsir etmədi. Daniel ilə Sinyavskinin yazdıqları isə, ümumiyyətlə, mənim xoşuma gəlmədi.
«Yunost»un adını çəkdim, yadıma düşmüşkən, onu da elə burada qeyd edim ki, ilk gənclik çağlarımda həmin jurnalda oxuduğum Vasili Aksyonovun «Mərakeşdən gəlmiş portağallar» povesti mənə çox təsir etmişdi və bu gün - üstündən az qala əlli il keçdikdən sonra o povestin təfsilatını xatırlamasam da, o təsirin məndə oyatdığı ruh yüksəkliyini, yazmaq həvəsini yaxşı xatırlayıram.
Rus ədəbiyyatının bədii-estetik və bədii-fəlsəfi siqləti çox ağır çəkilidir, ancaq təəssüflər olsun ki, bu gün biz rus ədəbiyyatından uzaqlaşırıq. Mən həm ədəbi prosesdə, həm də elmi tədqiqatlarda bu təmayülü artıq aydın görürəm və bu, çox pisdir, çünki Aleksandr Puşkindən başlamış bu gün yazıb-yaradan Valentin Rasputinə qədər rus ədəbiyyatı ən böyük bəşəri sərvətlərdən biridir və biz hələ ki, onu orijinalda oxuya bilirik. Bu mühüm mövqeni əldən vermək olmaz.
Düzdür, bəhs etdiyim dövrdə, yəni SSRİ-də, xüsusən rus dilində klassik dünya ədəbiyyatı böyük tirajlarla nəşr olunurdu və bu ədəbiyyatı oxumaqda heç bir problem yox idi, ancaq bununla bərabər, yuxarıda xatırladığım epizoddan da yəqin aydın olur ki, kitab qıtlığı var idi. İndi isə Azərbaycan dilində, rus dilində, başqa dilləri bilənlər üçün isə başqa dillərdə də kitab basqısı var - bilmirsən, hansını oxuyasan. Ancaq ən qəribəsi (və kədərlisi!) odur ki, o zaman kitab daha çox oxunurdu və mənim müşahidələrimə görə daha nüfuzlu idi.
Bilirsən, Yaşar, kitab oxumaq, mütaliə özü özlüyünda böyük bir sənətdir. Kitabdakı personajlara açar deşiyindən də baxmağı bacarmaq lazımdır. Həyatda açar deşiyindən baxmaq - ləyaqətsiz bir şeydir, ancaq mütaliədə - yox, çünki mütaliədə olan dərəcədə məhrəmlik, əgər belə demək mümkünsə, məhrəm intimlik - həyatda yoxdur.
Yazı immunitetinə gəldikdə isə, güman edirəm ki, burada da hər şeyi istedad həll edir. Bəlkə də istedadın dərəcəsi desəm, daha dəqiq olar. Hətta epiqon ədəbiyyatın özü də istedad tələb edir.
Yaşar, biz «Yunost»dan danışdıq, bir əhvalat da yadıma düşdü və düzdür, bilavasitə sənin sualınla bağlı deyil, ancaq güman edirəm ki, bizim söhbətimizin ümumi kontekstində maraqlı ola bilər. 1977-ci ildə mənim «Bir görüşün tarixçəsi» («Gümüşü furqon») povestim rus dilində o dövrün ən nüfuzlu və populyar sovet ədəbi jurnallarından biri olan həmin «Yunost»da çap olundu. Jurnalın baş redaktoru məşhur sovet ədəbiyyat generalı, bütün Sovet İttifaqında məktəb dərsliklərində öyrənilən «Əsil insan haqqında povest» əsərinin müəllifi Boris Polevoy idi. Bu əsər Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, müharibə vaxtı iki ayağını itirdikdən sonra da qırıcı təyyarə sürərək şücaətlər göstərən nümunəvi kommunist Aleksey Maresyev haqqında idi. Dediyim kimi, Sistem Boris Polevoya ədəbiyyat generalı «rütbəsi» vermişdi, döşü deputat, Dövlət mükafatı laureatının nişanlarından tutmuş, ən yüksək sovet orden-medallarıyla dolu idi, ancaq onun çox sadə şəxsiyyəti (və ciddi redaktorluğu!) elə idi ki, özünü ədəbiyyatın generalı yox, ədəbiyyatın əsgəri hesab edirdi və «Yunost» da mahiyyət etibarilə Sistemin yox, ədəbiyyatın orqanı idi, modern rus ədəbiyyatının gələcək böyük yazıçıları Aksyonovun, Qladilinin və b. əsərləri məhz bu jurnalda çap olunurdu.
Uzun sözün qısası, Boris Polevoy mənim üçün tamam gözlənilməz olaraq, «Yunost» jurnalının redaksiyası adından «Bir görüşün tarixçəsi»ni Azərbaycanın Dövlət mükafatına təqdim etmişdi. Eyni zamanda, bu namizədliyi müdafiə etməsi üçün Dövlət Mükafatları Komissiyasının sədri İmran Qasımova şəxsi məktub yazmışdı. Sonralar rəhmətlik İmran Qasımov o məktubu mənə bağışladı və İmran müəllimə ünvanlanmış həmin məktub indiyə kimi də mənim arxivimdədir.
O zaman ədəbiyyatşünas Xeyrulla Əliyev bizim MK-nın mədəniyyət şöbəsində ədəbiyyat bölməsinin müdiri vəzifəsində işləyirdi və yeri düşmüşkən deyim ki, o, uzun müddət həmin vəzifədə partiya funksionerindən qat-qat artıq dərəcədə gənclərə, o cümlədən də mənə qayğı göstərməyə çalışan, yeniliyi müdafiə edən, Sistemin doqmaları ilə yox, milli hisslərlə yaşayan ədəbiyyat adamı kimi fəaliyyət göstərdi. Şöbənin müdiri isə mərkəzi «İzvestiya» qəzetinin Türkiyədəki keçmiş müxbiri, jurnalist Azad Şərifov idi.
Mən artıq iki il idi ki, Yazıçılar İttifaqının katibi işləyirdim. Dövlət mükafatlarına namizədlərin siyahısı qəzetlərdə dərc olunmazdan əvvəl X.Əliyev məni MK-ya dəvət etdi və kitabla, cürbəcür qovluqlarla dolu olan kiçik kabinetində mənə dedi: «Bilirsən, şöbənin fikri belədir ki, sən hələ cavansan, sənin üçün hər şey hələ irəlidədir, ona görə də özün namizədliyindən imtina etsən yaxşıdır.»
Açıq-aşkar hiss olunurdu ki, bu söhbət Xeyrulla müəllimin özünün ürəyincə deyil. Şöbə, yəni Azad Şərifov yəqin ki, gələcəkdə Boris Polevoyun narazı qala biləcəyindən ehtiyat edərək, mənim vasitəmlə məsələni həll etmək istəyirdi və sonralar mən bildim ki, bu, şəxsən onun özünün təşəbbüsü idi. Mən dedim ki, namizədlikdən imtina etməyəcəyəm, əgər «Yunost» mənim yazımın namizədliyini irəli sürübsə, mən nə deyib imtina etməliyəm və ümumiyyətlə, niyə imtina etməliyəm. Şöbə bunu istəmirsə, qoy Azad Şərifov özü Boris Polevoya telefonla zəng eləsin, o da namizədliyi irəli sürməkdən imtina etsin.
Xeyrulla müəllim güldü və bununla da söhbətimiz bitdi. «Bir görüşün tarixçəsi» siyahıda dərc edildi, amma mükafat almadı və mən bilmirəm o zaman Azad Şərifov Boris Polevoyla danışmışdı, ya yox. Xeyli sonralar - rəhmətlik Azad müəllim artıq çoxdan vəzifədə deyildi - mən bunu ondan soruşdum. Dedi ki, yadında deyil və ümumiyyətlə, bu əhvalatı xatırlamır. Bəlkə, doğrudan da xatırlamırdı, çünki belə şeylər çox olmuşdu…

YAŞAR - Söz mahiyyəti etibarilə həmişə azaddır, sadəcə, azad olmayan cəmiyyətlər var. Azad olmayan cəmiyyətdə isə təbii ki, söz də buxovlar altındadır. Bəlkə burada da müəyyən bir qanunauyğunluq var ki, məhz azad olmayan cəmiyyətlərdə fərdin sözə münasibəti daha cəsarətli, yanaşması daha həssas olur. İllər uzunu zəncirlənmiş sözə birdən-birə azadlıq veriləndə isə eynilə selləmə, daşqın kimi söz də özüylə xeyli çıl-çırpı gətirir: artıq ehkamlaşmış milli-mənəvi dəyərlər məcrasından çıxır, dəyişir, millət ataları, böyük şəxsiyyətlər qarşı-qarşıya qoyulur və s. Bu proses zamanı, elə bil, sözün enerjisi də tükənir, gücü, qüdrəti azalır. Söz özü də, elə bil, süstləşir, miskinləşir, onun ağayanalığından əsər-əlamət qalmır. Və burdan o yana cəmiyyətdə qəribə bir söz güləşi başlanır. Elçin müəllim, bir yazıçı kimi Sizin üçün söz azadlığı anlayışı nə deməkdir və bugünkü mənzərə sizi qane edirmi?

ELÇİN - Biz sovet dönəmində söz azadlığının nə qədər həsrətini çəkdik! Ancaq bu gün, Yaşar, məlum oldu ki, biz hələ söz azadlığına hazır deyilik və bunu mən çağdaş cəmiyyətimizin və ictimai fikrimizin ən ağrılı yerlərindən biri hesab edirəm.
Saysız-hesabsız qəzetlərə bax: hansısa bir dələduz, yaxud kəmsavad sənin haqqında ağzına gələni deyir və qəzetlər də bunu əsil görməmiş ehtirası ilə çap edir, axırda da petitlə yazır: qarşı tərəfin də təkzibini çap edə bilərik. Söz azadlığı budur? Deməli, həmin «qarşı tərəf» də o dələduzun, ya da kəmsavadın səviyyəsinə enib, bu böhtanları və səfsəfəni bir-bir təkzib etməlidir?
Bu tipli «şok açıqlamalar» bu gün obıvatel üçün Petrarkanın sevimli Laurasına məhəbbəti dərəcəsində bir «sevgi obyektinə» çevrilib. Belə bir mənəvi obıvatel tələbatı Azərbaycan mətbuatındakı «söz azadlığı»nı hara aparacaq?
Mən çox təəssüf edirəm ki, bu cür səviyyə devalvasiyası ədəbi prosesə də daxil olub və baxıb görürük ki, hətta ədəbiyyat adamları da yaxın keçmişimizdə, yəni sovet dövründə yazıbyaradan ədiblərin yaradıcılığının bədii-estetik qiymətini vermək əvəzinə, onların şəxsiyyətlərini siyasi-inzibati baxımdan «ifşa» edirlər, onlara qarşı absurd ittihamlar verməkdə bir-birlərilə bəhsə girirlər.
Yaxud, bədii ədəbiyyatı götürək.
Sovet dönəmində bədnam «Qlavlit» var idi, onu 1922-ci ildə RSFSR Xalq Komissarları Sovetinin, yəni Vladimir Leninin məşhur dekreti ilə yaratmışdılar. «Qlavlit» ədəbiyyatda milli özünüifadə ilə, sərbəst düşüncə, insani hissiyyatlar, misal üçün, erotika ilə amansız mübarizə aparırdı və bu mübarizədə qolugüclü düşmən idi, qadağalar qoyurdu, ağına-bozuna baxmayaraq, bədii mətndə özbaşına ixtisarlar edirdi, kitabı çapdan çıxarırdı. «Qlavlit» ədəbiyyat tariximizin qara bir səhifəsi kimi arxaya çevrildi, ancaq bu gün biz deyə bilərikmi ki, yenə də misal üçün, elə həmin erotika Azərbaycan ədəbiyyatına hansısa bir zənginlik gətirib?
Hər halda, mənim son illərdə oxuduğum yazılarda rast gəldiyim erotik səhnələr əsas etibarilə ədəbiyyata yox, bayağılığa xidmət edir, çünki bu yazılarda erotika sənət səviyyəsinə qaldırılmayıb.
İctimai fikrin formalaşması baxımından mətbuatda baş alıb gedən yazılara bax. M.F.Axundov, Həsən bəy Zərdabi, Sabir, Əli bəy Hüseynzadə, Cəlil Məmmədquluzadə, Əhməd bəy Ağayev, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Nəriman Nərimanov, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Abbas Səhhət, Üzeyir bəy, Ömər Faiq Nemanzadə… - müxtəlif siyasi və ədəbi əqidə sahibi olan bu şəxsiyyətləri xalqı maarifləndirmək, cəhalət və nadanlıqla mübarizə aparmaq, milli mənliyi oyatmaq, bir sözlə, millətə xidmət etmək baxımından millətçilik birləşdirirdi.
Bu gün bizim bir çox mətbuat orqanlarımızda milli özünüifadə bu böyük millət xadimlərinin sağlam millətçiliyinə dəxli olmayan qara və nadan millətçiliyə çevrilir. Bu gün ziyalı sözünü dırnağa alıb, onu ifşa etmək ən dəbdə olan mövzulardan biridir: mənim fikirlərimi bölüşürsənsə, sən ziyalısan, bölüşmürsənsə, deməli, sən nəinki ziyalı deyilsən, ümumiyyətlə, xalq düşmənisən. Sən müxalifətdəsənsə, deməli, böyük sənətkar etalonusan, yox iqtidarlasansa, onda istedadsızsan! Eləcə də, əksinə.
Bu baxımdan Knut Hamsunun yaradıcılığı və şəxsiyyəti klassik misaldır. Mənim üçün Hamsunun vətəndaş mövqeyi, hansı dövrdə özünü necə aparması, hansı ideologiyanı, hansı qüvvələri dəstəkləməsi və s. sırf sənətkar həyatı və taleyi baxımından maraqlıdır, hətta çox maraqlıdır, ancaq heç vəchlə Hamsun yaradıcılığını, Hamsun sənətini qiymətləndirmək üçün meyar deyil. Meyar - onun əsərlərinin bədii-estetik mündərəcatıdır.
Deyirlər, Viktor Hüqo çox xəsis adam olub. Olsun. Bu, böyük sənətkarın şəxsiyyətinin maraqlı bir cəhətidir. Ancaq əsas - Jan Valjanın səxavəti, yaxud da Tenardiyenin pulgirliyidir.
Ziyalı mövzusunu bu dərəcədə ucuzlaşdırmaq, əslində, xalqı yenidən cəhalət və nadanlığa sürükləməkdir. O cəhalət və nadanlığa ki, yuxarıda adlarını çəkdiyim böyük vətəndaşlar və böyük də qələm sahibləri məhz buna qarşı mübarizə aparıblar. Bəzən hətta onların özlərini də düşmən kimi bir-birləri ilə qarşı-qarşıya qoymaq cəhdlərinin şahidi oluruq.
Götürək Məmməd Əmin Rəsulzadənin və Nəriman Nərimanovun qarşı-qarşıya qoyulmasını. Bu gün bilən də, bilməyən də əlinə qələm alıb Rəsulzadəni tərifləyir, Nərimanovu isə ifşa edir və bu artıq pis bir dəbə çevrilib, halbuki bu iki şəxsiyyəti birləşdirən cəhətlər onları ayıran cəhətlərdən çox artıqdır. Mən həm Məmməd Əmin bəyi, həm də Nərimanovu tədqiq etmişəm və onların hər birinin həyatı, fəaliyyəti və yaradıcılığı haqqında monoqrafik oçerklər yazmışam, ayrıca kitab kimi nəşr olunublar, hər iki oçerki oncildliyimə də daxil etmişəm.
Nərimanovu və Rəsulzadəni birləşdirən cəhət millətə məhəbbət və bu məhəbbətin ifadəsi kimi, çarizm müstəmləkəçilik siyasətinə, rus imperiya maraqlarına qarşı, cəhalət və nadanlığa, milli-mənəvi ətalətə qarşı apardıqları mübarizə, milli müstəqillik mücadiləsi idi. Onları ayıran cəhət isə bu mübarizə və mücadilənin sonu kimi qələbəyə aparan yolların müəyyənləşdirilməsindəki siyasi mövqe fərqləri idi. Onlar böyük maarifçi, böyük və sağlam millətçi, böyük vətəndaş, eyni zamanda, siyasi rəqiblər idi. Bu gün onlardan birinin qaldırılması o birinin kiçildilməsi, birinin tərənnümü, o birinin ifşası hesabına olmamalıdır.
Ədalətli hökm tarixindir və tarixin sınağı Rəsulzadə - Nərimanov siyasi rəqabətində Rəsulzadəni qalib etdi, Nərimanov isə məğlub oldu, ancaq bu məğlubiyyətdən sadistcəsinə həzz almaq, məğlubu hər vasitə ilə damğalamaq, bir nadan hərisliyi ilə məqamdan istifadə edib «ifşa» kampaniyasına girişmək yox, həmin məğlubun faciəsinin miqyasını dərk etmək lazımdır və bu faciə yadın yox, doğmanın faciəsidir.
Uzun müddət SSRİ kimi qapalı bir ölkədə, totalitar cəmiyyətdə formalaşan ictimai fikri azad etmək üçün tarixə yeni baxış, əlbəttə, vacibdir, ancaq tarixi yenidən qiymətləndirmək heç vəchlə düşmən axtarışına çevrilməməlidir. Yalançı vətənpərvərliyə qapılıb, «rus imperiyasına xidmət ediblər» deyə, A.Bakıxanovun, M.Kazımbəyin, M.F.Axundovun, İ.Qutqaşınlının, N.Nərimanovun düşmən obrazını yaratmaq obıvatel düşüncəsinin ifadəsidir.
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin dəqiq xarakteristikası yadıma düşür: «Mirzə Fətəlinin… epoletlər, imtiyazlar, xaç və medallarla bəzənmiş libasının altında od tutub alışmaqda olan bir ürək döyünməkdə idi.»
Yaşar, yeri düşmüşkən, bir ciddi məsələyə toxunmaq istəyirəm: mən özüm də daxil olmaqla biz xitabət kürsülərinə qalxıb, televiziyaya çıxıb xalqımızı öz üzünə çox tərifləmişik - Babəkin rəşadəti, Koroğlunun qılıncı, Həcərin igidliyi və s., və i.a.
Azərbaycan ədəbiyyatında Füzulinin «Şikayətnamə»sindən gələn və X1X əsrin ikinci yarısı və XX əsrin əvvəllərində Mirzə Fətəlinin, Mirzə Cəlilin, Sabirin, Əbdürrəhim bəyin, Üzeyir bəyin qələmi və vətəndaşlığı ilə yüksək bədii-estetik zirvəyə qalxmış milli (!) ədəbi ənənələr itib. Xalqı üzünə tərifləməkdənsə, onu üzünə tənqid etmək həmin xalqın milli mənliyinin ikişafında daha böyük rol oynayır, ancaq əlbəttə, bu şərtlə ki, həmin xalqı sevə-sevə tənqid edəsən, adlarını çəkdiyim o böyük şəxsiyyətlər kimi.
Mən əvvəllər bunu da dəfələrlə yazmışam, demişəm ki, ədəbiyyatla qrafomanlıq, hətta antiədəbiyyat həmişə qoşa addımlayıb və cahillik, nadanlıq da həmişə bədii-estetik dəyər və meyarları müşayiət edib. Mirzə Cəlil haqqında, Sabir, Üzeyir bəy, yaxud Nəriman Nərimanov, Hüseyn Ərəblinski haqqında onların sağlığında ikən mətbuatda nə qədər cahil mülahizələri yazılıb. Bunun şahidi olmaq üçün, heç zəhmət çəkib, gedib, o dövrün mətbuatını araşdırmaq lazım deyil, elə rəhmətlik Qulam Məmmədlinin salnamələrini vərəqləmək kifayətdir.
Sovet dönəmində Sistem özü belə bir cahilliyə və nadanlığa sövq və təhrik edirdi - Əhməd bəy Ağayevə, Əli bəy Hüseynzadəyə, Məmməd Əmin Rəsulzadəyə, Nəriman Nərimanova, Əlimərdan bəy Topçubaşova, Xan Xoyskiyə, Yusif bəy Nəsibbəyova, Hacı Zeynalabdin Tağıyevə, başqalarına ən ağır və tamam ədalətsiz siyasi ittihamlardan tutmuş məişət qarayaxmalarınacan hansı damğalar vurulmadı, ancaq cənab Zaman bütün məsələləri həll etdi, bu şəxsiyyətlərin hər biri Azərbaycan tarixində və ictimai fikrində özünə layiq yeri tutdu.
Rəhmətlik Qulam Məmmədli - ədəbi axtarışlar patriarxı və mənim tanıdığım ən böyük qələm zəhmətkeşi! - məndən 50 yaş böyük idi, ancaq bu gün mən böyük bir fəxarətlə deyirəm ki, yaşı 100-ə çatmış Əbülqasım Hüseynzadə və 90-nı keçmiş Əli Səbri kimi, onlardan «cavan» Məmməd Cəfər Cəfərov və Abbas Zamanov kimi Qulam müəllim də mənim böyük və unudulmaz dostlarımdan biri idi. 1980-ci illlərin ortalarında Qulam Məmmədli məndən xahiş etdi ki, onun Nəriman Nərimanov haqqında hazırladığı böyük salnamənin redaktoru olum və mən həvəslə bu işə başladım, salnamə mənim redaktəm və ön sözümlə, səhv etmirəmsə, 1987-ci ildə nəşr edildi.
Mən bunları nə üçün xatırlayıram? Çünki o zaman mən Nəriman Nərimanovu özüm üçün yenidən kəşf etdim. Əlbəttə, mən əvvəllər də Nərimanovu oxumuşdum, onun haqqında yazmışdım, ancaq bu böyük şəxsiyyətin ədəbi və ictimai fəaliyyətinin tragik mənzərəsi mənim üçün o dərəcədə aydın olmamışdı.
Bir sözlə, söz azadlığı - obyektiv sözün azadlığı olmalıdır. Söz azadlığı heç vəchlə intiqam almaq, ara qarışdırmaq, şeytani hissləri ifadə etmək üçün ələ düşmüş vasitəyə çevrilməməlidir.
X1X əsrin sonlarında Uilyam Herst və Cozef Pulittser amansız bir rəqabətlə «sarı mətbuat»ı obıvatel həyatının bir parçasına çevirməyi bacardılar və keyfiyyətsiz sarı kağızlarda çap olunan bu qəzetlər bulvarlarda satılırdı - onu alıb, bulvardakı skamyalarda oturub, oxuyaraq, elə bulvardakı da zibil yeşiklərinə atırdılar.
Qəzetlər zibil yeşikləri üçün çap olunmamalıdır.
Bizim Vaqif Bəhmənlinin bir sözü xoşuma gəlir, deyir: «Azadlıq çox şirindir, böyüklərdə şəkər yaradır, kiçiklərin dişini çürüdür.»
Söz azadlığı gərək nə şəkər yaratsın, nə də diş çürütsün.

YAŞAR - Yenidənqurma dönəmində sandıqlar açıldı və illər uzunu qadağan olunmuş əsərlər axınla işıq üzünə çıxdı. Və bu əsərlərin bədii məziyyətindən çox cəsarətinə qiymət verildi. Bir misal çəkim. Mənim çox sevdiyim rus yazıçısı Andrey Platonovun da o dövrlər «Çevenqur», «Yuvenil dənizi» və s. kimi irihəcmli əsərləri çap olundu. Mən o vaxtacan yazıçının «Can» «Fro» və digər əsərlərini oxumuşdum. Və Platonov mənim üçün həm də ona görə qiymətli idi ki, elə bilirdim, əzab içində yaşamış bu yazıçı sistemin eybəcərliklərini azca da olsa əsərlərinə buraxmayıbsa, deməli, içinə də buraxmayıb, hopdurmayıb. Amma sandığından çıxan yazılarından mənə məlum oldu ki, xeyr, demə, o da daxilən bu sistemlə vuruşurmuş, ona nifrət, etiraz edirmiş. Və bu, Platonovu mənim gözümdə heç də ucaltmadı. Bəlkə də, əksinə… Bu mənada, əgər Platonovun timsalında götürsək, şəxsən mənim üçün onun «qorxaq» əsərləri «mərd» əsərlərindən daha doğmadır. Yəni dediyim odur ki, yüksək bədii nümunə heç də cəsarət göstəricisi deyil və dəyərli əsərlər bütün dövrlərdə yaranır.
Azərbaycana gəlincə, bizdə «sandıq ədəbiyyatı»nın olmaması uzun müddət yazıçılarımıza irad tutuldu. Amma əslində, bizdə elə əsərlər çap olundu ki, onlardakı siyasi-ictimai obyektivlik, şirə qatılmamış həqiqət, cəmiyyətə tənqidi münasibət «sandıq ədəbiyyatı»ndan az deyildi, bəzi hallarda isə daha çox idi. Elə Sizin «Ağ dəvə», «Ölüm hökmü» romanlarınızın, «Toyuğun diri qalması», «Dolça» kimi povestlərinizin adlarını çəkmək olar ki, onların çapı hətta o dövr üçün nisbətən azad sayıla biləcək Baltikyanı ölkələrdə də çətinliklərlə rastlaşardı.

ELÇİN - Ədəbiyyata qiymət vermək çox birbaşa, tamam müstəqim bir prosesdir: əsər yazıldığı dövrdən, müəllifinin həyatından, qaldırdığı səs-küydən, yaxud da sükutla qarşılanmasından və s. (bunları tədqiq etmək ədəbiyyatşünasların işidir) ayrılaraq, təcrid olunaraq bədii-estetik meyarlarla təkbətək qalır və yalnız bu zaman ona qiymət verilir. Başqa sözlə desəm, qiymətin obyekti istedaddır. Eyni zamanda, qiymət özü də obyektiv mövqe tələb edir və sovet dönəmində yazılmış əsərlərə də qiymət belə verilməlidir.
Əlbəttə, əgər aşıq «Stalinə, Koqanoviç yoldaşına bax!»- deyə biyabırçı qoşma-vəsfnamə yazırsa, bu - Sistemin, hakim ideologiyanın sənəti zorlaması hadisəsidir. Ancaq eyni zamanda, «filan şair Kremlin qızıl bayrağına, ya da pioner qalstukuna şeir yazıb, deməli pis şairdir, o birisi isə yazmayıb, deməli yaxşı şairdir!» prinsipi də heç vəchlə sənətin səviyyəsini müəyyənləşdirən amil ola bilməz.
Sovet dönəmində, 70-80-ci illərdə Sistemin ən böyük ədəbiyyat generalı vəzifəsinə təyin etdiyi yazıçılardan biri Georgi Markov idi: SSRİ Yazıçılar İttifaqının dəyişməz sədri, iki dəfə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Lenin mükafatı laureatı, SSRİ Ali Sovetinin daimi deputatı, Sov.İKP MK-nın daimi üzvü və s., və i.a. Sistemin ən çox təbliğ etdiyi əsərlərdən biri Markovun «Stroqovlar» romanı idi. Mənim daxilimdə hakim ideologiyanın təbliğ etdiyi bədiiyyata elə bir tam inamsızlıq formalaşmışdı ki, o vaxt bu romanı oxumadım, ona vaxt sərf etmək istəmirdim. Ancaq keçən il yayda - sosrealizm haqqında yazmaq istədiyim vaxtlar idi - o roman yadıma düşdü və onu bizim Axundov kitabxanasından götürüb oxudum.
İnandırıram səni, Yaşar, bu roman rus nəsrinin ən yaxşı ənənələrinə söykənən istedadlı bir əsərdir və mənim üçün əməli-başlı bir sürpriz oldu. Ancaq Sistemin başqa bir sevimlisi, misal üçün, böyük dramaturq vəzifəsinə təyin olunmuş Anatoli Safronov idi, onun pyeslərinin səviyyəsi isə rus ədəbiyyatı ənənələri müqabilində sönük parodiyadan başqa bir şey deyil.
Dediyim odur ki, Sovet Sisteminə qarşı kin-küdurət (həm də obyektiv əsasları olan kinküdurət!) sovet dövründə yazılmış əsərlərə qarşı qərəzli münasibətə çevrilməməlidir.
Əlbəttə, Kremlin qızıl bayrağına şeir yazanların hamısı səmimi deyildi, burada əsas rolu konyunktura, müəyyən dövrlərdə isə qorxu, vahimə oynayırdı, ancaq eyni zamanda, inananlar da var idi və onların yazdıqları inamlarının ifadəsi idi. Mənim 1980-ci illərdə bu mövzuda rəhmətlik Süleyman Rüstəmlə çox açıq söhbətlərim olub və çox da koloritli, canlı, şux təbiətli bir insan olan Süleyman müəllim sovet ideologiyasına qəlbən bağlı idi, ancaq mən illər ötdükcə onun içində açıq bir peşmançılıq olmasa da, tərəddüdün baş qaldırdığını hiss edirdim. Tez-tez söhbəti gətirib «Cənub şeirləri»nin üstünə çıxarırdı, hərdən Təbrizlə bağlı hansısa şeirini özünəməxsus ehtiras və diksiya ilə əzbər deyirdi və belə məqamlarda mən açıq-aşkar hiss edirdim ki, bu şeirlər get-gedə Süleyman müəllim üçün təskinliyə çevrilir, yəni, mən pioner qalstukuna şeir yazmışamsa, belə şeirlərim də var…
Yaşar, burda bir incə məqam var. Çexovun Vanya dayısı bütün həyatını professor Serebryakovun rifahına həsr edir, çünki o, Serebryakovun alimliyinə inanırdı, onunla fəxr edirdi, ancaq sonra Serebryakovun boş mənəviyyatını kəşf edəndə dəhşətli bir peşmançılıq, pərişanlıq keçirir.
Vanya dayı ona görə mənim yadıma düşdü ki, sovet dönəmində bizim sidq-ürəkdən Sistemə inanıb yazan qələm sahiblərimizin də daxilində belə bir peşmançılıq, pərişanlıq yaranmışdı, ancaq Mixail Qorbaçov demişkən, artıq qatar getmişdi, yəni artıq yazılan yazılmışdı və bu da, əlbəttə, sənətkarın faciəsidir.
Burasını da xüsusi qeyd etmək istəyirəm ki, istedadın gücü bəzən ən yüksək inzibati mərhələlərdə belə, Sistemə, hakim sovet ideologiyasına qalib gələ bilirdi və belə hadisələrin ən bariz nümunəsi kimi, «Arşın mal alan» filmini misal çəkə bilərəm. Bu filmdə bir dənə də olsun, ideoloji ştamp yoxdur.
Əsgər - varlı tacir, xanların saraylarına oxşayan böyük bir malikanə yiyəsi, Vəli kimi nökərləri olan bir sahibkar, istismarçı sinfin tipik nümayəndəsi, yüksək zövqlə geyindiyi Avropa libaslı bir cavan, yəni o adamlardan biri ki, sovet ideologiyası onları güllələnməyə məhkum edirdi və onlar «xalq düşməni» kimi güllələnirdi, ocaqları da viranə qoyulurdu.
Eləcə də Soltan bəy - öz bəyliyi ilə fəxr edən (arşınmalçıya dediyi sözləri xatırla: «Sənin də qazancın o olar ki, mənim kimi bəylə qohum olarsan!»), gözəl çarhovuzlu cənnətməkan həyətli imarətində uzanıb, sulu qəlyan çəkə-çəkə dul qalmağından şikayətlənən bir «antisosial element».
Hətta qulluqçu Telli də ailə qurmaqla bağlı Vəlinin qarşısında sovet ideologiyasının təbliğ və təqlin etdiyi «zəhmətkeşlərin mənəvi simasına» tamamilə zidd olan şərt qoyur: «Pulun varsa, gələrəm!» və nökər Vəli də Tellini tənqid etmir, utandırmır ki, səndə sinfi təəssübkeşlik yoxdur, əksinə: «Var! Var!»- deyir, özünün də bir bəy olacağını arzulayır, yəni bu «əzilən sinif» nümayəndələrinin ikisi də sinfi şüurdan tamam məhrumdurlar, onlarda öz ağalarına qarşı məhəbbət və sədaqətdən başqa heç bir sinfi münasibət yoxdur.
Bir sözlə, müəllifi də bəy olan «Arşın mal alan» bədii-estetik və ideoloji mahiyyəti etibarilə sovet ideologiyasının yeganə ədəbi metodu olan sosrealizm müddəaları ilə 180 dərəcə zidd qütbdə dayanırdı. Bəs nə oldu? Qəddar ortodosk kommunist-inkvizator İosif Stalin kimi bir fanatik-müstəbid bu əsərə Sistemin ən yüksək mükafatını - öz adını daşıyan mükafatı verdi. Buna səbəb nə idi? «Arşın mal alan»ın bədii-estetik qələbəsi.
Başqa bir rakursdan oxşar fikri Mixail Şoloxovun «Sakit Don»u haqqında da demək olar və aydın məsələdir, bu kimi faktlar - sovet sənət tarixində istisnalardır, ancaq bü istisnaların özü də əsil sənətin gücü barədə çox söz deyir.
Stalin sentimentallıqdan çox uzaq bir tip idi və ən yaxın ailə üzvlərini, dostlarını belə güllələtdirən, Sibirin gedər-gəlməzinə göndərən bu son dərəcə ağıllı və son dərəcə də qorxunc cəllada hansısa koloritli xatirələrlə təsir etmək mümkün deyildi, ancaq görünür, istedadın, sənətin gücü hərdən hətta ona da təsir edə bilirdi.
O ki qaldı «sandıq ədəbiyyatı» məsələsinə, güman edirəm ki, bu məsələyə fərdi yanaşmaq lazımdır. Bu mənada ki, hərgah yazıçı totalitar rejimdə quruluşla, cəmiyyətlə bağlı vicdanlı bədii sözünü birbaşa deyirsə, o zaman «sandıq ədəbiyyatı» yaranır. Ancaq başqa bir yazıçı həmin bədii sözü demək üçün bədii-estetik yollar axtarır, çünki bu söz elə deyilməlidir ki, bir tərəfdən senzuranın süzgəcindən keçə bilsin, o biri tərəfdən isə oxucu səni başa düşsün, sənin dediyin sözü qəbul etsin, həmin sözdəki ağrını-acını duysun, yəni bu sözdə yalan, falş olmasın. Mənim «Dolça» povestimdəki it yadına gəlir? Cəmiyyət o itin əxlaqını pozur, onu sümsük edir. Ya da «Ölüm hökmü» romanındakı it intihar edir. Aydın məsələdir ki, belə bir «it intiharı» tamam rəmzi məna daşıyır.

YAŞAR - Elçin müəllim, bəlkə də sənətə, sənətkara münasibətdə yumşaqlıq və eyni zamanda, sərtlik Stalinin özünün də nə vaxtsa şeir yazmağından irəli gəlirdi. Ümumiyyətlə, sənətdə alınmayan diktatorlar daha əzazil, daha qaniçən olurlar. Məsələn, Stalin şair kimi, Hitler də rəssam kimi alınmamışdı. Və bəlkə də bu iki diktatoru qarşı-qarşıya qoyan və milyonların ölümünə səbəb olan fəlakətin bir kökü də elə buradan qaynaqlanırdı. Belə insanlarda çatışmazlıq kompleksi həmişə çox güclü olur və onlar sanki bütün bəşəriyyətdən qisas almaq iddiasıyla yaşayırlar. Və ardınca müharibələr, repressiyalar başlayır. Kim bilir, bəlkə də Stalin ürəyinin bir yerində 37-ni özünün şah əsəri hesab edirmiş. Elçin müəllim, son zamanlar 37-ci illər və ədəbiyyat mövzusu sanki yenidən aktuallaşmağa başlayıb. Bu barədə Sizin fikirlərinizi eşitmək maraqlı olar.

ELÇİN - 37-dən əvvəl də, sonra da Sovet İttifaqında repressiyalar olub və mən «37»ni ümumiləşdirilmiş bir rəqəm kimi qəbul edirəm. Bu rəqəm SSRİ-də yaşayan bütün xalqların XX əsr tarixində böyük faciədir və bu elə bir faciədir ki, onun daxilində ayrı-ayrı şəxsləri ittiham etmək ən asan yoldur, çünki əsas ittiham obyekti bu faciəni yaradan münbit zəmindir.
Buna görə də, məncə, daha dərinə getmək, bu siyasi-sosial fəlakəti, eyni zamanda, xislətin faciəsi kimi qiymətləndirməyi də bacarmaq lazımdır. «37»-də güllələnən, sürgünə göndərilən, aydın məsələdir ki, həmin fəlakətin qurbanıdır, ancaq mənim düşüncəmə görə, o məhv edilən insanın üzünə duran insanın özü də elə həmin fəlakətin qurbanıdır. «37»-nin miqyası elə idi ki, üzə duran, böhtan atan, bəlkə də, dediyim o xislət faciəsinin daha böyük qəhrəmanı idi.
1960-cı illərin əvvəllərində XX əsr rus ədəbiyyatındakı «altmışıncılar»ın ən istedadlı nümayəndələrindən olan Anatoli Qladilin Yuri Kazakov ilə birlikdə İlya Erenburqun bağına gedir və söhbət əsnasında soruşur: «İlya Qriqoryeviç, nə üçün sizi 37-də həbs etmədilər?» Bu sual barədə Erenburq özü «İnsanlar, illər, həyat» adlı məşhur memuarında yazır. Bu yaxınlarda isə mən, gərək ki, «Literaturnaya qazeta»da Qladilinin müsahibəsində belə bir etirafını oxudum ki, o, indiyə qədər həmin sualın mənəvi əzabını çəkir.
Nə üçün?
Çünki «37» hadisələrinə bəsit yanaşmaq olmaz.
Mən Müşfiq haqqında sənədli povest işləyirdim və o dövrün mətbuatını, bizim Təhlükəsizlik Nazirliyində əlaqədar arxiv materiallarını, Siyasi Büro iclaslarının stenoqramından, KQB generallarının, xaricə qaçan çekistlərin memuarlarından tutmuş məhkəmə materiallarınacan son illərdə Moskvada çap və nəşr olunmuş xeyli miqdarda məxfi sənədləri, xatirələri, tədqiqatları oxudum. «37» həm siyasi-ictimai-sosial, həm də məişət və psixoloji baxımdan elə bir qlobal hadisədir ki, bunun yalnız bir səbəbkarı var: Şeytan.
Konkret olaraq, 1937-38-ci illərdə hər gün həmin Şeytan əməlləri ilə birlikdə, daimi dəhşət, qorxu, xəyanət içində yaşamaq, millətindən, sənətindən, peşəsindən və ən başlıcası da, əqidəsindən asılı olmayaraq, Sovet İttifaqında yaşayan insanların həyat tərzi idi.
Və ən dəhşətlisi də budur ki, Şeytan yalnız cəlladların ürəyinə girməyib, yuxarıda dediyim həmin münbit zəmindən - dəhşətli işgəncələrdən istifadə edərək, qurbanların da ürəyinə həmlələr edib. Həmin güllələnən təqsirsiz insanlar nə qədər başqa təqsirsiz insanların üzünə durub, onların da güllələnməsinə səbəb olublar və bu proses zəncirvari davam edib. Mənim «Cəhənnəm sakinləri» pyesimin mövzusu da elə budur.
Bu yaxınlarda İsa Həbibbəyli akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun xatirələrini hazırlayıb, nəşr etdirib və Məmməd Cəfər müəllim yazır ki, «37»-də əvvəlcə elə başa düşürdük ki, tanınmış ziyalıların hamısının kökünü kəsmək istəyirlər, amma sonra gördük ki, yox, fəhlələri, kolxozçuları da tutub güllələyirlər.
1937-38-ci illərdə Sovet İttifaqında Məmməd Cəfər müəllimin dediyi həmin fəhlədən, kolxozçudan tutmuş, Siyasi Büro üzvlərinəcən - elə bir həyat tərzi hökm sürürdü ki, bu - təbiətin həyat, yaşayış qanunlarına tamam zidd idi. Fikir ver, bu represiya Siyasi Büro üzvlərinin imzaları ilə həyata keçirilirdi və dünənə qədər güllələnmə siyahılarını öz imzaları ilə təsdiq edən, özləri canı-dildən belə təşəbbüslərlə çıxış edən elə həmin Siyasi Büronun üzvü və üzvlüyünə namizəd rəhbərlər - Kosior, Çubar, Postışev, Rudzutak, Eyxe, Yejov də güllələndi, Molotovun, Kalininin arvadları həbs olundu, Kaqanoviçin, Orjonikidzenin qardaşları güllələndi və s., və i.a.
Təsəvvür et, misal üçün, qardaşı güllələnib, Kaqanoviç isə qətli yerinə yetirən Yejovla bərabər paradlarda Lenin movzeleyinin üstünə qalxıb gülə-gülə əllərini yelləyərək, zəhmətkeş dəstələrini salamlayırlar, yaxud arvadı həbs olunmuş Molotov bu həbsi icra edən Beriya ilə qolqola girib, gülə-gülə «səmimi-qəlbdən» danışırlar.
Yaxud, bax, Vavilov qardaşlarından biri məhv edilmişdi, o birisi isə SSRİ Elmlər Akademiyasının prezidenti təyin olunmuşdu və təntənəli iclaslarda nəinki Stalini, Siyasi Büro üzvlərini, hətta faktiki olaraq qardaşının qatili Lısenkonu da tərifləyirdi. Yüzlərlə bu cür misal çəkmək olar. Mən hələ sovet vaxtı, «Ölüm hökmü» romanında yazmışdım ki, əgər Lenin sağ olsaydı, çox güman ki, onun özünü də 1937-ci ildə «xalq düşməni», «antileninçi» kimi tutub güllələyərdilər.
Sənə bir söz deyim, Yaşar, Müşfiqlə bağlı 1937-38-ci illərə aid tədqiqatları, sənədləri, xatirələri oxuduqca, məndə belə bir təəssürat yarandı ki, hadisələr bir az da bu sürətlə davam etsəydi, Stalinin özü də «xalq düşməni» kimi ifşa edilə bilərdi.
Müşfiq haqqındakı o sənədli povestim isə, hələ ki, neçə ildir, eləcə yazı mizimin üstündə qalıb, çünki baxıb gördüm ki, istər-istəməz Sistem özü povestin qəhrəmanına çevrilir və bu Sistemin miqyası psixoloji baxımdan o qədər dərin, mürəkkəb və ziddiyyətlidir ki, hətta 29 yaşlı böyük istedadın faciəsi belə kölgədə qalır… Və bu, əlbəttə, istər-istəməz başqa bir kitab olur.
Bu gün bəzən bu qlobal mahiyyəti yaddan çıxarırlar və həmin dövrdəki sənət adamları, o cümlədən yazıçılar arasında «əcinə ovuna» çıxırlar. Mən keçən il «Sosrealizm bizə nə verdi?» adlı silsilə məqalələrimdə (bizim tənqid bu yazını «kiçik monoqrafiya» kimi qiymətləndirdi və məncə də bu, daha dəqiqdir) bu barədə yazmışam və təkrar etmək istəmirəm, ancaq bir həqiqət var ki, 37-yə məhəlli miqyaslı bir məsələ kimi, «güllələnən qəhrəman olub, sağ qalan isə satqın» prinsipi ilə yanaşmaq olmaz, «güllələnən bəxtsiz olub, sağ qalanın isə bəxti gətirib!» - bu daha düzgün münasibətdir.
Mən əvvəllər də yazmışam: «37» - müdhiş bir lotereya oyunu idi və burada uduş - həyat idi.
Cavid məhv edildi, Vahid sağ qaldı. Niyə?
Şəxsən mən bu tipli suallara cavab tapa bilmirəm, çünki «37» başdan-başa heç bir məntiqə tabe olmayan qlobal absurd idi.
Bu yaxınlarda Maksim Qorkinin yaxşı tədqiqatçılarından biri olan Pavel Basinskinin «Literaturnaya qazeta»da müsahibəsini oxudum. Deyir ki, Lev Tolstoy və Çexov, Rozanov, Blok və Qumilyovla eyni hüquqlu tərəf-müqabil kimi ünsiyyətdə olmuş Maksim Qorki ömrünün sonunda Yaqoda kimi bir adamla eyni dairədə idi və onun, yəni Qorkinin də faciəsi bunda idi. Sonra da Qorkini ittiham etmək məqsədilə belə bir patetik sual verir ki, siz Çexovla Yaqodanın oturub ürək söhbəti aparmaqlarını təsəvvür edirsinizmi?
Doğrusunu deyim ki, Yaşar, sarkazmla dolu bu sualı oxuyanda, istər-istəməz öz içimdə ona cavab verdim: «Bəli, təsəvvür edirəm!»
Əlbəttə, ilk baxışda sürrealist bir mənzərə yaranır: «Üç bacı»nın, «Albalı bağı»nın müəllifi ilkin bolşevizm epoxasının (1936-ci ilə qədərki dövrün) cəlladlarından biri olan (sonra özü də «xalq düşməni» kimi güllələnən!) Henrix Yaqoda ilə ürək söhbəti edir. Ancaq nə üçün olmasın? Axı bu, xislətin zənginliyindən və zəngin olduğu qədər də ziddiyyət və mürəkkəbliyindən xəbər verir.
Dünyaya gələn insandır, cəllad deyil. Cəllad müstəqil bir varlıq deyil, insan cəllad olur, ancaq başqa bir varlığa çevrilmir, insan olaraq da qalır və nə üçün biz cəllad Yaqodanın bir insan kimi ürəyini boşaltmaq ixtiyarını onun əlindən almalıyıq?
Xislətə üzdən yanaşmağın ədəbiyyatdakı eybəcər təzahürünü biz sosrealizmin insanları «mənfi» və «müsbət» qütblərə böldüyü təcrübədə yaxşı gördük və bu təcrübənin iflasa uğramasının da şahidi olduq.
Hərənin daxilində bir Hamlet var və o Hamletlə bərabər, orada bir Klavdi də gizlənib.
Ancaq mən, deyəsən, sənin sualından uzaqlaşıram. Qısası isə budur ki, «37» hadisələrinin iştirakçılarından bəhs etdikdə dərin sosial-psixoloji təhlil tələb olunur, burada sadəcə «qurbansatqın» prinsipini əsas götürmək kifayət deyil.

YAŞAR - Elçin müəllim, silsilə söhbətlərimizin ilk hissəsinin sonunda Sizin gənc yazarlara tövsiyyələrinizi eşitmək istərdik. Düzü, son vaxtlar yazarların sırası xeyli genişlənib. Amma necə düşünürsüz, kəmiyyət keyfiyyətə çevrilə bilibmi?

ELÇİN - Gənclərə tövsiyə verməkdən ötrü onları yaxşı oxumaq lazımdır. Həm də mənim üçün qətiyyən fərqi yoxdur ki, bu gənc Yazıçılar Birliyinin üzvüdür, ya qeyri-üzvüdür. Söhbət sırf ədəbiyyatdan gedirsə, belə şeylərin mənim üçün heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Haranın üzvü olursan, ol, əsas - əsərdir. Təəssüf, mən deyə bilmərəm ki, gənclərin yazdıqlarının hamısına bələdəm. Ancaq hər halda son vaxtlar Şərif Ağayarın «Kərpickəsən kişinin dastanı», Mübariz Cəfərlinin «Yuxu», Kəramət Böyükçölün «Çöl», Qaraqanın «A», Sevinc Pərvanənin «Şəhər», Sahilənin «Zemi…» kimi roman və povestlərini, başqa cavanların mətbuatda çap olunmuş, internetdə yerləşdirilmiş bir sıra hekayələrini, şeirlərini oxumuşam, Şərifin və Mübarizin povestləri haqqında ayrıca məqalələr də yazmışam. Yazı mizimin üstündə də gənclərin yeni nəşr edilmiş bir dəstə kitabı var, vaxt tapdıqca oxuyuram.
Ümumiləşdirilmiş halda nə deyə bilərəm? Bu gənc yazıçıların heç birini mən şəxsən tanımıram, ancaq oxuduqlarımla bağlı bunu deyə bilərəm ki, gənc Azərbaycan ədəbiyyatı özünü axtarır - güman edirəm ki, ən düzgün diaqnoz budur.
Bu axtarış ədəbiyyatımızı hansı səviyyəyə gətirib çıxaracaq? Bir kitabı oxuyursan, fikirləşirsən ki, yaxşı perspektivlər var, o biri kitabı oxuyursan - bədbinləşirsən. Əslində, belə bir bədii differensiallıqda təəccüblü bir şey yoxdur, ancaq mən deyə bilmərəm ki, bu bədii differensiallıq içində kəmiyyət keyfiyyətə çevrilməyi bacarıb.
Gənclərlə bağlı açıq-aşkar hiss olunan ümumi bir çatışmazlığı qeyd etmək istəyirəm: mütaliə məhdudluğu və bunu mən gənc ədəbiyyatımızın çox ciddi problemi hesab edirəm. Yəqin istisnalar var, bunsuz mümkün deyil, ancaq mən ayrı-ayrı istisnaları yox, küllü nəzərdə tuturam.
Söhbət bədii əsərdən gedirsə - kim müsahibəsində nə deyir, kim çayxanada nə danışır, kim kimin qeybətini qırır? - cavanların kitablarını, əsərlərini oxuyanda bunun mənim üçün heç bir əhəmiyyəti yoxdur, əsas odur ki, oxuduğum əsər mənə nə deyir, daha doğrusu, nə deyə bilir?
Mən «Sosrealizm bizə nə verdi?»də yazmışam ki, sosrealizmin ədəbiyyatımıza vurduğu ciddi ziyanlardan biri «tək hakimlik» oldu, yəni Azərbaycan ədəbiyyatı 70 illik bir dövrdə digər ədəbi cərəyanlardan, metodlardan təcrid edildi, postrealizmdən tutmuş postmodernizməcən bədii-estetik özünüifadə tərzləri bizim ədəbiyyatdan kənarda qaldı.
Ancaq bu yerdə mən bir mühüm cəhəti qeyd etmək istəyirəm: bütün «izm»ləri istedadın sövq-təbiisi, yaradıcı təhtəlşüur axtarıb tapmalıdır, yəni bu estetik prosees tamam təbii olaraq baş verməlidir. O yerdə şüur deyir ki, mən filan «izm»də yaratmalıyam, ancaq istedadın (aydın məsələdir ki, söhbət istedadı olanlardan gedir) yönü buna meyilli deyilsə, bədii məğlubiyyət qaçılmazdır, çünki müəllif (təkrar edirəm, istedadlı müəllif!) öz qələmini zorlayır. «İzm» axtarışlarında «hakimi-mütləq» şüur yox, istedaddır və əlbəttə, ideal variant həmin bədii-estetik axtarışlarda istedadla şüurun vəhdəti, müştərəkliyidir.
Sənətdəki bütün «izm»lər şərtilik üzərində qurulub və şərtilik də, ümumiyyətlə, həmişə sənətlə birlikdə olub. Şərtilik sənətin mahiyyətindədir. Yadıma gəlir, hələ ilk məqalələrimdən birində belə bir misal çəkmişdim: tamaşının qurluşçu rəssamı tərtibatını verdiyi dekorasiyada qapının dəstəyini Çexova göstərərək, deyir ki, Anton Pavloviç, baxın, bu dəstək rənglə çəkilməyib, həqiqi dəmir dəstəkdir. Çexov cavab verir ki, görürəm, əsil qapı dəstəyidir, çox realdır, ancaq teatr - sənətdir və siz Rembrandtın portretində onun burnunu kəsib, öz burnunuzu çıxarsanız, bu çox real olar, ancaq portret faciəli bir vəziyyətə düşər. Bu sözləri «Üç bacı», «Vanya dayı», «Albalı bağı» kimi dünya dramaturgiyasında mərhələ yaratmış dahiyanə realist pyeslərin müəllifi deyir.
Mən «izm»i müəyyənləşdirməkdə «istedadın sövq-təbiisi»ni xüsusi qeyd etdim, bax, şərtilik də həmin sövq-təbiinin nüvəsini təşkil edir. Yenicə dünyaya gəlmiş varlıq sövq-təbiisi ilə anasının əmcəyini tapıb, südünü içdiyi kimi, süjet və ideya da eləcə bir sövq-təbii ilə öz «izm»ini müəyyən etməlidir, çünki fayton atlardan irəlidə ola bilməz. «Mən filan «izm»in nümayəndəsiyəm!» - deməyin heç bir effekti yoxdur, səni oxuyanlar, səni öyrənənlər, təhlil və tədqiq edənlər deməlidir: «Sən filan «izm»in nümayəndəsisən!»
Ədəbiyyatda və ümumiyyətlə, sənətdə hər hansı bir «izm»in mükəmməl ümumi bünövrəsi, sənətin ümumi mahiyyət və mündərəcatını ehtiva edən fundamenti olmalıdır. Bu fikri bir az da izah etmək istəyirəm ki, daha dəqiq çatdırım. Bir var ki, sən portret çəkə bilmirsən, rəssam kimi acizsən, realist mənzərələrin fotodan seçilmir, buna görə də başlamısan mücərrəd şəkillər çəkməyə, bir də var ki, sən gözəl portretlər, mənzərələr çəkirsən, ancaq bu reallıq artıq sənin istedadını, bədii-fəlsəfi təfəkkürünü təmin etmir və sən öz sözünü demək üçün başqa yollar axtarırsan.
Ədəbiyyatdan misal çəkim. Bir var, sən qoşma, gəraylı, qafiyəli heca şeiri yaza bilmirsən, ona görə də sərbəst, destruktiv şeirlər yazmağa başlayırsan, bir də var ki, sən qoşmadan, gəraylıdan, hecadan, qafiyələrdən keçib, onların sınağından çıxıb, ancaq daha onların sərhədlərinə sığa bilmədiyin üçün özünü sərbəst şeirdə ifadə etməyə başlamısan. Aydın məsələdir ki, burada bədii-estetik keyfiyyət göstəriciləri tamam başqadır, müxtəlifdir.
Bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm. Hər bir ədəbi nəslin, o cümlədən də «altmışıncıların» bir küll halında özünüifadəsində ədəbi-estetik həmrəylik ciddi rol oynayıb. Aydın məsələdir ki, söhbət qruppabazlıqdan, yalançı təəssübkeşlikdən yox, bədii-estetik dəyərlərə münasibətdən gedir. Bu zaman bədii estafet də ədəbi nəsillərdən nəsillərə təbii şəkildə ötürülür.
1975-ci ildə mən Yazıçılar İttifaqının katibi seçildim, 31-32 yaşlarında gənc bir yazıçıydım və o zaman Yazıçılar İttifaqı da gur-gur guruldayan bir təşkilat, əslində, Sistemin yaratdığı böyük və nüfuzlu ədəbiyyat nazirliyi idi. Bizdən sonrakı ədəbi nəsil nümayəndələrinin (bu gün onların arasında görkəmli yazıçılar, şairlər, tənqidçilər var) - Kamal Abdullanın, Kamil Vəliyevin, Vaqif Yusiflinin, Rəhim Əliyevin, Rafiq Tağının, Saday Budaqlının, Rövşən Mustafayevin, Nüşabə Məmmədovanın və başqalarının ilk kitabları, Mövlud Süleymanlının, Vaqif Bayatlı Odərin (o zaman Cəbrayılzadə idi, elə indi də mənim üçün həmin Cəbrayılzadədir) Moskvada rus dilində nəşr olunmuş ilk kitabları, faciəli surətdə həlak olmuş istedadlı gənc, M.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin son kurs tələbəsi İsmayıl Hacıyevin Azərbaycan və rus dillərində nəşr olunmuş hekayələr kitabı, Seyran Səxavətin, Fəxrinin (bu gənc və çox istedadlı oğlan həmişə daxili aləminə qapalı idi və nəhayətdə intihar etdi), rəhmətlik Tahir Aslanlının, Adil Mirseyidin, Fəxri Uğurlunun və başqalarının əsərləri Bakıda, ya da Moskvada mənim yazdığım təqdimat sözləri ilə çap olundu. Mən yadıma düşənlərin adlarını çəkdim, ancaq güman edirəm ki, elə bu siyahının özü dediyim həmin bədii-estetik həmrəyliyin yaxşı nümunəsidir.

Dünya ədəbiyyatı

YAŞAR - Elçin müəllim, söhbətimizə ədəbiyyat adlı söz sənəti haqqında fikirlərimizi bildirməklə başladıq. Yaxşı olardı ki, bu silsilə söhbətlərimizi təsnifatlaşdıraraq konkretləşdirək. Əgər etiraz etməsəydiz, söhbətimizin bu bölümünü dünya ədəbiyyatına həsr edərdik.
Dünya ədəbiyyatı əslində uzun zamanları və müxtəlif məkanları əhatə edən geniş anlayışdı: şifahi və yazılı ədəbiyyat, antik ədəbiyyat, intibah dövrü, qızıl dövr, gümüş dövr, müasir dövr, müxtəlif cərəyanlar və s. Sizcə, ədəbiyyat bu günümüzə gəlib çatana qədər bütün bu yolu keçməliydimi? Bəlkə təkamül üçün bunlardan biri kifayət edərdi?

ELÇİN - Bunlardan biri kifayət etsəydi, o biriləri nə üçün yaranırdı? Mən tamam əminəm ki, yanlız ədəbiyyatla bağlı yox, ümumiyyətlə, hər hansı bir təkamüldə təsadüf yoxdur. Olsaydı, almanı əkərdin, bəhrəsi şaftalı ola bilərdi, ancaq almanın bəhrəsi mütləq alma olacaq, çünki minilliklərin təkamülü gətirib buna çıxarıb.
O başqa məsələ ki, maddi dünyadan fərqli olaraq, mənəvi dünyada tarix bəzən boşluqlar yaradır. Bax, antik ədəbiyyat nə qədər möhtəşəmdir! Vaxtilə mən Esxili, Yevripidi, Aristofanı, Sofoklu, Apuleyi… oxuyanda, bu ədəbiyyatın əzəməti qarşısında, sözün əsil mənasında şaşırmışdım. Yeri düşmüşkən deyim ki, rəhmətlik professor Əli Sultanlı antik ədəbiyyatın Azərbaycanda tanınması üçün çox iş görmüşdü, ancaq çox da hayıflar ki, ondan sonra bu iş layiqincə davam etdirilmədi.
Nəhəng antik ədəbiyyat yarandı, ancaq sonra nə oldu? Uzun əsrlər boyu ədəbiyyatla bağlı bir boşluq əmələ gəldi və yalnız ilkin orta əsrlərdə ədəbiyyat özünə gəlməyə başladı, Şərqdə, sonra isə Avropada İntibah ədəbiyyatı yarandı. İntibah ədəbiyyatının möhtəşəmliyi o yüzilliklər boşluğunu doldurdu və ədəbiyyatın gələcəyi üçün münbit zəmin yaratdı.
Bəli, misal üçün X1X əsri rus ədəbiyyatının qızıl dövrü adlandırırlar. Ancaq elə həmin rus ədəbiyyatında XX əsrə baxaq - nə qədər müxtəliflik, nə qədər zənginlik var, nə qədər kəmiyyət artımı və bu artımın keyfiyyət artımına çevrilmə hadisəsi var.
Mənim fikrimcə, sənin dediyin həmin «uzun zamanları və müxtəlif məkanları» keçib gələn ədəbiyyatın inkişafında heç bir təsadüf olmayıb, təkamülün istiqaməti və dayanacaqları təbii xətt boyu irəliləyib.

YAŞAR - Akutaqava Rünöske yazırdı ki, o, «Şirin kartof sıyığı» novellasını yalnız bir məqsədə yazıb. Ki, görüm Qoqolun Akaki Akakiyeviçinə şineli geyindirsəm, yenəmi öləcək? Bunu hardasa cərrahiyyə əməliyyatına bənzətmək olar. Sadəcə, bu yerdə skalpeli qələm əvəz eləyir. Və bir də burda söhbət insanın cismani deyil, mənəvi müalicəsindən gedir. Akutaqava bu novellasında «Şinel»i demək olar ki, yenidən işləyir. Və sonda bu qənaətə gəlir ki, məsələ heç də rus klassikinin qəhrəmanının şinel arzusunun gerçəkləşib-gerçəkləşməməsində deyilmiş. Çünki sonda doyunca sıyıq yemək arzusu gerçəkləşsə belə Akutaqavanın qəhrəmanı da ölür.
Yaxud başqa bir nümunəyə diqqət edək. Fransua Moriakın bir parçasını tərcümə etdiyim «İlan topası» romanını uzun illər sonra digər məşhur fransız Alber Kamyu «Yıxılmaq» romanıyla ilk baxışdan demək olar ki, təkrarladı. Süjet, priyom, hətta baş qəhrəmanların peşələri də eyni idi. Amma onları kökündən fərqləndirən bir neçə məqam var idi. Əgər birincinin taleyini məhv edən öz ailəsi idisə, ikinci cəmiyyətin qurbanı idi.
Elçin müəllim, təzə-təzə yazmağa başlayanda mən hansısa əsərlə öz yazım arasında müəyyən oxşarlıq tapırdımsa, dərhal həmin hissəni ya çıxarır, ya da dəyişirdim. Sonra düşündüm ki, bu, düzgün yanaşma deyil. Yəni əgər mən ömrümün sonuna qədər beş min kitab oxuyacamsa, beş minlərlə kitabı da oxumayacağam. Yəni, buna insanın sadəcə fiziki imkanı çatmaz. Və bu mənada, bəlkə də mənim ən çox təsirləndiyim yazıçı elə əsərlərini oxumadığım yazıçı olacaq.
Elçin müəllim, Sizdən eşitmək maraqlı olardı, yazıçıların bir-birindən təsirlənməsi ədəbiyyatın inkişafına, yoxsa əksinə xidmət edir?

ELÇİN - Sənin bu sualın, məncə, bayaqkı söhbətimizin davamıdır: ədəbiyyatın kitabdan və həyatdan gəlməsi məsələsi. Burada da mənim üçün tərəddüd ediləsi bir məqam yoxdur. Real həyat hadisələrindən, gördüyün real insanlardan necə təsirlənirsənsə, ədəbi qəhrəmandan da o cür təsirlənə bilərsən. Akaki Akakiyeviç dünya ədəbiyyatının çox koloritli və bitkin personajlarından biridir və Akutaqava kimi orijinal, bu sözü bir də təkrar edirəm, orijinal yazıçının ondan təsirlənməsində heç bir təəccüb ediləsi cəhət yoxdur.
Sən deyirsən ki, Akutaqava «Şinel»i «demək olar ki, yenidən» işləyib və mən səninlə şərikəm, amma bu şərtlə ki, həmin «yenidən» sözünü xüsusi qabardaq. «Şirin kartof sıyığı» «Şinel»in təkrarıdır, yoxsa orijinal əsərdir? Əlbəttə, orijinal əsərdir. Bir az da dəqiq deyim: bu novella Qoqolun təsiri ilə (bəlkə də «Qoqolla polemika sayəsində» desəm, daha dəqiq olar) yaranmış orijinal bir əsərdir.
Akutaqavanın həmvətəni Kurosava «Yeddi samuray»ı çəkdi və bu film dünyaya səs saldı. Bir müddətdən sonra Amerikada Kurosavanın filminin rimeyki olan «Qüdrətli yeddilik» filmi meydana çıxdı və Amerika kino tarixində hadisə oldu, klassikaya çevrildi.
«İlan topası» ilə «Yıxılmaq» arasındakı fərqi isə sən özün dəqiq göstərirsən.
Əlinə qələm almış yazıçının istedadı ona təsir etmiş əsərin bədii-estetik çərçivələrindən kənara çıxmağa, öz sözünü deməyə qadir deyilsə, bu zaman ən yaxşı halda epiqon ədəbiyyatından söhbət gedə bilər, pis halda da - ört-basdır edimiş plagiatdan.
Yox, əgər yazıçı açıq qapını döymürsə, öz orijinal sözünü deməyi bacarırsa, yazıçıların birbirindən təsirlənməsi ədəbiyyatın inkişafına xidmət edir. Buna ən tutarlı nümunə Şekspir yaradıcılığıdır. «Hamlet»in də, «Otello»nun da, «Romeo və Cülyetta»nın da süjetləri İntibah hekayələrindən götürülüb. Tolstoyun Şekspirə tutduğu yanlış iradlardan biri də elə bu idi.
Şərq ədəbiyyatında nə qədər «Leyli və Məcnun» var? Bu mövzunu yazılı ədəbiyyata ilk dəfə Nizami gətirdi və Nizamidən sonra Dəhləvinin, Caminin, Nəvainin, nəhayət, Füzulinin «Leyli və Məcnun»ları yazıldı. Mən hələ ilk yadıma düşənlərin adını çəkdim. Biz deyə bilərikmi ki, Nizaminin «Leyli və Məcnun»undan sonra Füzulinin «Leyli və Məcnun»u ədəbiyyatın inkişafına mane oldu?
Yenə, Yaşar, gəlib o sadə fikrə çıxırıq ki, hər şeyi istedad həll edir.
Sənin düşüncələrin kontekstində bir maraqlı cəhəti qeyd etmək istəyirəm: yazıçılar bəzən təhtəlşüur olaraq eyni mövzuya gəlib çıxırlar. Vaxtilə mən Cavidin «Ana» pyesinin süjeti ilə İntibah müəlliflərindən, həm də Bokkaçço, ya da Sakketti qədər məşhur olmayan Cambatista Ciraldi Çintionun «Ekatommiti» novellalarından biri arsındakı oxşarlıq, hətta eynilik haqqında «Cavid yaradıcılığı və Avropa intibahı» adlı böyük bir məqalə yazmışdım. O zaman mən bu mövzu ilə ciddi məşğul oldum və məlum oldu ki, Cavid Ciraldinin həmin bu novellasını heç cürə oxuya bilməzdi, çünki Cavid «Ana»nı yazdığı vaxta qədər «Ekatommitti» nə rus, nə də türk, fars, ərəb dillərinə, yəni Cavidin oxuya biləcəyi dillərə tərcümə edilmişdi. Bu - yazıçı düşüncələri, bədii təxəyyül axtarışları arasındakı sırf təhtəlşüur bir eynilikdir.
Mən dəfələrlə bunu yazmış və buna təəssüf etmişəm ki, bizdə yaradıcılıq psixologiyası kimi çox vacib və çox da maraqlı bir sahə tədqiqatdan kənarda qalıb.

YAŞAR - Nobel mükafatını hardasa ədəbiyyatın dünya çempionatı da adlandırmaq olar. Bu yarışmada qalib olan yazıçı ilin şəksiz lideri kimi təsdiqlənir. Amma bu yarışma tam ədalətli keçirilirmi? Əsas məsələ də elə bundadır. Çox vaxt siyasi amillər bədii məziyyətləri üstələyir. Misallar çoxdur. Kimlərin hansı səbəblərdən Nobel mükafatı ala bilməməsi hamıya məlumdur. Necə ola bilər ki, elə həmin o Latın Amerikasından Borxesin, Karpantyerin, Kortasarın ala bilmədikləri Nobel bu il həmin qitənin, fikrimcə, ortabab yazıçısı Lyosaya təqdim olunur. Yaxud, nasirdən çox, publisist olan Soljenitsını misal çəkək. Elçin müəllim, Sizcə Nobel mükafatını əsas meyar kimi qəbul etmək düzgündürmü?

ELÇİN - Əlbəttə, yox!.. Əsas meyar əsərin bədii-estetik səviyyəsidir və «bədii-estetik səviyyə» dediyimiz anlayışın daxili mündərəcatı elə zəngindir ki, onu nə qədər ali və nüfuzlu olsa da bir neçə nəfərdən ibarət münsiflər heyəti müəyyənləşdirə bilməz. Lev Tolstoydan alisi olmayacaq ki! Tolstoy münsiflər heyətinin üzvü olsaydı, onun heç vəchlə qəbul edə bilmədiyi Şekspir o konkursdan keçə bilməzdi. Yaxud Mirzə Fətəli münsif olsaydı, onun tənqid etdiyi Füzuli Nobel mükafatından kənar qalardı.
Nobeli almaq üçün, siyasətin, əlbəttə, təsiri var və mənə görə, adını çəkdiyin böyük antisovet Soljenitsının əsərlərinin də bədii-estetik səviyyəsi, elə həmin rus Nobelliləri Buninin, ya da Şoloxovun əsərlərinin bədii-estetik səviyyəsindən xeyli dərəcədə geridədir. Mənim üçün Soljenitsın rus nəsrinin ən yaxşı nümunələri sırasına daxil olan iki əsərin - «İvan Denisoviçin bir günü» povestinin və xüsusən də «Matryonanın həyəti» hekayəsinin müəllifidir. Qalan əsərlərində isə bədiilik onun fantastik zəhmətkeşliyindən və qələminin vətəndaşlığından açıq-aşkar aşağıdır.
Soljenitsının ilk əsərinin - «İvan Denisoviç»in çapı ilə bu yazıçının Nobel mükafatı alması arasından cəmi 8 il vaxt (!) keçib və belə bir ildırım sürətinin səbəbkarı, heç şübhəsiz ki, siyasətdir.
Boris Pasternakın da bir şair kimi yox, «Doktor Jivaqo»nun müəllifi kimi Nobel almasında siyasi amil həlledici idi. Orxan Kamal, Əziz Nesin, hələ də yazıb-yaradan və dəfələrlə Nobel nominantı olmuş patriarx Yaşar Kamal həmin mükafatı almadı, Orxan Pamuk isə aldı. Orxan, şübhəsiz ki, çox istedadlı nasirdir və onun Nobel almağı mənim üçün xoş və fərəhli bir hadisə oldu, telefonla zəng edib onu təbrik də etdim, ancaq Orxanın da laureatlığında siyasi amil az rol oynamadı.
Bəli, bütün bunlar həqiqətdir, ancaq bütün bunlarla bərabər, siyasət Nobel almaq üçün hər zaman həlledici amil deyil. Bax, sovet hakimiyyətinin qatı düşməni, qatı antistalinçi dissident Soljenitsın kimi, sovet ideolojisinin mətin daşıyıcısı, Stalinin sevimlisi, Xuruşşovun dostu Mixail Şoloxov da Nobel mükafatı aldı. Ancaq Soljenitsından fərqli olaraq, bu mükafatı Şoloxovun siyasi mövqeyi yox, onun «Sakit Don» kimi bir əsər yaratmış istedadı aldı. Nobelə layiq olan kommunist Vladimir Mayakovskinin, yaxud da Nazim Hikmətin edə bilmədiyini, kommunist Şoloxov etdi. Yeri düşmüşkən, deyim ki, «Sakit Don»u mən yalnız rus ədəbiyyatının yox, ümumiyyətlə, XX əsr dünya ədəbiyyatının böyük nümunələrindən biri hesab edirəm.
Obyektiv, yaxud subyektiv səbəbləri nəzərə almadan burasını da deyim ki, XX əsr rus ədəbiyyatının Çexov, Qorki, Kuprin, Bulqakov, Platonov, Nabokov, Qrossman kimi klassikləri, rus-qırğız ədəbiyyatının Çingiz Aytmatov kimi böyük nümayəndəsi Nobeldən kənarda qaldı. Blok, Axmatova, Svetayeva, Mandelştam, Voznesenski, Axmadulina kimi rus şairləri də eləcə.
Bu gün rus ədəbiyyatında Rasputin kimi böyük nasir, yaxud Yevtuşenko kimi məşhur şair yazıb-yaradır və elə bilirəm ki, Nobeldən kənarda qalmaqları onların yaradıcılığının əhəmiyyətini heç vəchlə azaltmır.
Sən Nobel mükafatı almamış Latın Amerikası yazıçılarının adlarını çəkdin və mən bu siyahıya Jorj Amadunu da əlavə edərdim. Mən onun «Donna Flor və onun iki əri» əsərini XX əsrin böyük romanlarından biri hesab edirəm, ancaq Latın Amerikası ədəbiyyatının öncüllərindən olan bu yazıçı da ömrünün sonuna kimi Nobel almadı. ABŞ-ın böyük müasir yazıçılarını yada salaq. Folkner, Heminquey, Steynbek Nobel mükafatını aldılar və onların yaradıcılığı, əlbəttə, bu mükafata layiq idi, ancaq həmin mükafata eyni dərəcədə layiq olan Fitscerald, yaxud Sellincer, yaxud da Kolduell kənarda qaldı.
Klassik bir nümunə: Nobel mükafatı 1901-ci ildə təsis olunub və elə həmin ildə də bütün dünyanın ədəbi ictimaiyyəti gözləyirdi ki, bu mükafatın ilk laureatı Lev Tolstoy olacaq. Ancaq nə o il, nə də sonrakı illərdə Lev Tolstoya Nobel mükafatı verilmədi və bu faktın, aydın məsələdir, şərhə ehtiyacı yoxdur. Yaxud, bax, dünya ədəbiyyatının Emil Zolya, Henrix İbsen kimi nəhəng nümayəndələri də bu mükafata layiq görülmədi. XX yüzil ədəbiyyatında yeni, modern bir mərhələ yaratmış Marsel Prust və Ceyms Coys da Nobel laureatları deyillər. Kafka sağlığında məşhur deyildi və Nobel mükafatı almamışdı. Nə olsun?
Bir sözlə, Nobel mükafatı gözəldir, nüfuzludur, şərəflidir, bu mükafat onu alan yazıçının ölkəsinə, xalqına başucalığı gətirir, ancaq qətiyyən bədii-estetik meyar deyil.
Bernard Şounun bir sözü yadıma düşür. Onun özü Nobel mükafatı laureatı idi, ancaq bu yazıçıya xas olan hazırcavablıqla deyirdi ki, Nobel mükafatı - dənizə düşən adam üzə-üzə sağ- salamat gəlib sahilə çıxandan sonra, onun üçün atılmış xilasedici dairədir.
Bu yaxınlarda Vilayət Quliyevin, eləcə də Qənirə Paşayevanın Nobel mükafatı laureatları haqqında kitabları çapdan çıxıb və onları vərəqlədikcə, görürsən ki, doğrudan, bəzən qoca Şounun dediyi kimi də olur…
O ki qaldı Lyosaya, Yaşar, sənin onu «ortabab yazıçı» kimi qiymətləndirməyin mənə bir az ədalətsiz görünür. Mən onun «Mürtəd, yaxud Keçi bayramı» romanını Latın Amerikasında diktatorlar haqqında yazılmış ən yaxşı əsərlərdən biri hesab edirəm.
Yeri düşmüşkən, mən yuxarıda Maksim Qorkinin adını çəkdim və onunla bağlı bir haşiyə çıxmaq istəyirəm. Hakim sovet ideolojisi Qorkini ədəbiyyatın müqəddəs generalissimusu elan etmişdi, Sovet İttifaqı çökəndən sonra isə əks kampaniya başladı və Qorki az qala qrafoman elan edildi. Ancaq Maksim Qorki sadəcə olaraq (!) böyük rus yazıçısıdır. Həyatın dibini, rus «bosyak»ının surətini Qorki qədər canlı, koloritli və dəqiq təsvir edən ikinci yazıçı yoxdur. Elə həmin «Ana»nın özünü də mən rus ədəbiyyatının sanballı nümunələrindən biri kimi qiymətləndirirəm.
Eyni zamanda, mənim fikrimcə, Qorki XX əsrin dünya miqyaslı böyük və indiyə qədər layiqi qiymətini almamış dramaturqlarından biridir. «Qorki dramaturgiyası» deyəndə, adətən «Vassa Jeleznova»dan, «Həyatın dibində»n, «Günəşin övladları»ndan, «Meşşanlar»dan bəhs edirlər, ancaq onun «Qəlp sikkə», «Zıkovlar», «Sonuncular», «Yakov Boqomolov» və s. kimi pyesləri bu dramaturgiyanı bir küll halında XX əsr dramaturgiyasında orijinal və məxsusi hadisələrdən birinə çevirir. Mən «məxsusi» dedikdə yalnız bir fərdi - Maksim Qorkini yox, ümumiyyətlə, rus ədəbiyyatını nəzərdə tuturam. Çexov dramaturgiyası başdan-başa akvarellə yazılıb, Qorki dramaturgiyası isə bəzi məqamlarda hətta kobud təsir bağışlayan qatı yağlı boyalarla işlənib. Ancaq hər iki dramaturgiyanın arxasında böyük rus ədəbiyyatı ənənələri dayanıb.
Mən tamam əminəm ki, Qorki dramaturgiyası haçansa yeni bir nəfəslə teatr səhnələrini dolaşacaq, çünki ona mənəvi ehtiyac yaranacaq.
Ancaq, Yaşar, daha bəsdir. Qorki haqqında bu qədər.

YAŞAR - Sürət əsrində çox dəyərləri salıb itirdik. İstəsək də, istəməsək də bu gün maddiyyat mənəviyyatı kifayət qədər işğal edib. İnsanlar mədə uğrunda yarışda ruhsal aləmdən xeyli uzaqlaşıblar. Hətta bəzən irihəcmli klassik əsərlər də bu gün tələbəyə xülasə kimi təqdim olunur. Yəni, ey oxucu, süjet, hadisələr, qəhrəmanlar barədə qısa məlumat bəsindi, sənin bütün romanı oxumağa vaxtın nə gəzir, get pul qazan. Mənəvi qidalanmamız da dönər, buterbrod şəklini alıb. Və bu prosesdə gilyotin rolunu internet oynayır. Elçin müəllim, necə bilirsiz, internet adlı bu on-on beş yaşlı uşaq yaşı minillərlə ölçülən kitabın qəbrini qazıb, axırına çıxa biləcəkmi? Yoxsa siz mənim qədər pessimist deyilsiz?

ELÇİN - Yox, mən sənin qədər pessimist deyiləm. Aramızdakı yaş fərqinə baxsaq, gərək əksinə olaydı, sən optimist, mən pessimist olaydım, ancaq belə deyil. Əlbəttə, mənim içimdə bir «Heyhat!..» pərişanlığı var. Sən obrazlı şəkildə interneti söhbətimizin kontekstində qilyotinə bənzədirsən və məndən soruşsan ki, düz deyirsən, yoxsa yox? Səninlə razılaşıram, ancaq bu məni ədəbiyyatın gələcəyi ilə bağlı pessimizmə gətirib çıxarmır. Nə üçün? Ona görə ki, ədəbiyyat həyat ilə birlikdə irəli gedəcək, ədəbiyyat həyatdan geri qala bilməz. Yəqin o elə xüsusiyyətlər əldə edəcək ki, bu gün bizim heç ağlımıza da gəlmir. İnternet, bəli, sənin təbirincə desək, ənənəvi kitabın «qəbrini qazır», ancaq əvəzində «elektron kitab» yaranır və biz artıq bu barədə danışdıq. Yaxud bir kitabxana kitabı kiçik bir flyaş kartına yükləyib cibində gəzdirmək, bu gün mənim üçün qeyri-təbii bir şeydir, ancaq sabahın oxucusu üçün bu tamam təbii olacaq.
Mən dedim ki, ədəbiyyat həyatdan geri qala bilməz. Ancaq bəlkə geri qaldı, həyatın inkişafı ilə ayaqlaşmadı, onda nə olacaq? Onda ədəbiyyat məhv olacaq. Və bu - başqa bir sivilizasiya olacaq. Nə qədər ki, insan hissiyyatı mövcud olacaq, o qədər də ədəbiyyat onunla birlikdə olacaq. İnsan robota çevriləcəksə, hisslərdən azad olacaqsa, o zaman ədəbiyyat da məhv olacaq. Daha doğrusu, ədəbiyyatın yerini indi bizim ağlımıza gəlməyən nəsə başqa bir şey tutacaq.

“Ulduz” jurnalı